Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 6 stycznia 2000 r.
I CKN 320/98
Przepis art. 5 kc nie może stanowić podstawy obniżenia spłaty lub dopłaty należnej jednemu z małżonków (jego następcom prawnym) w wyniku podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 20 czerwca 1997 r. Sąd Rejonowy w Słupsku dokonał podziału majątku wspólnego byłych małżonków Mieczysława Ż. (z udziałem Danuty Ż. jako jego następczyni prawnej) i Marianny Ż. w ten sposób, że wchodzące w skład tego majątku spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego oraz ruchomości stanowiące wyposażenie mieszkania przyznał Mariannie Ż. i zasądził od niej na rzecz Danuty Ż. tytułem spłaty kwotę 5.000 zł płatną do dnia 31 grudnia 1997 r. z odsetkami ustawowymi. Według wyliczenia dokonanego przez Sąd Rejonowy spłata należna Danucie Ż. wynosi kwotę 5.767,64 zł, ale aktualna sytuacja osobista i majątkowa Marianny Ż. oraz fakt, że opuszczając żonę Mieczysław Ż. pozostawił ją bez środków do życia, uzasadniają obniżenie spłaty na podstawie art. 5 kc. Sąd Wojewódzki w Słupsku uznał to rozstrzygnięcie za trafne i postanowieniem z dnia 19 grudnia 1997 r. oddalił apelację wniesioną przez uczestniczkę postępowania Mariannę Ż.
Postanowienie to (błędnie nazywane „wyrokiem”) zaskarżyła uczestniczka postępowania Marianna Ż. Podstawę kasacji stanowi naruszenie art. 5 kc przez niewłaściwe zastosowanie tego przepisu polegające na uznaniu, że zasady współżycia społecznego uzasadniają obniżenie spłaty należnej od uczestniczki postępowania, podczas gdy prawidłowe zastosowanie tych zasad powinno spowodować całkowite zwolnienie jej od obowiązku spłaty, oraz naruszenie przepisów art. 233 § 1, art. 328 § 2 i art. 382 kpc „w sposób, w następstwie którego nastąpiło negatywne dla uczestniczki postępowania Marianny Ż. rozstrzygnięcie sprawy”. Kasacja zawiera wniosek o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu Rejonowego w Słupsku i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzucając naruszenie przepisów postępowania (art. 393[1] pkt 2 kpc) skarżący powinien określić przepisy, których naruszenie zarzuca, wskazać w czym upatruje ich naruszenia i wykazać, że uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. O naruszeniu przepisu postępowania nie świadczy niekorzystny dla strony wynik sprawy. Formułując zarzut naruszenia określonych przepisów postępowania skarżąca w istocie nie wskazała na czym – jej zdaniem – polega to naruszenie. Nie wynika to także z uzasadnienia kasacji. Postawiony w kasacji zarzut naruszenia wskazanych w niej przepisów postępowania nie daje przeto podstawy do jego rozpoznania i uwzględnienia.
Możliwość obniżenia spłat przysługujących współwłaścicielom gospodarstwa rolnego w razie zniesienia jego współwłasności przewiduje art. 216 § 2 kc. Stanowi on, że przy określeniu stopnia obniżenia spłat należy brać pod uwagę okoliczności w nim wymienione. Są to okoliczności, których wzięcie pod uwagę – mówiąc ogólnie i z pewnym uproszczeniem – jest równoznaczne z oceną całokształtu okoliczności sprawy w świetle zasad współżycia społecznego. Takie uregulowanie – pomijając zawarte w art. 212 § 4 kc wyłączenie jego zastosowania do podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, w wyniku którego spłata przysługuje jednemu z małżonków – zdaje się wskazywać, że w innych wypadkach zniesienia współwłasności i działu (podziału) mas majątkowych, do których mają odpowiednie zastosowanie przepisy o zniesieniu współwłasności (art. 1035 kc, art. 46 kro), a więc i w razie podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, nie jest dopuszczalne, w szczególności na podstawie art. 5 kc, obniżenie spłaty należnej osobie uprawnionej do jej otrzymania.
Niezależnie od przedstawionego wyżej, niejako formalnego aspektu zagadnienia, daleko ważniejsza jest jego strona merytoryczna. Rozpatrując je z tego punktu widzenia i ze względu na przedmiot sprawy zawężając do podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, należy stwierdzić, że w następstwie ustania wspólności żaden z małżonków (jego następców prawnych) nie traci przysługującego mu prawa własności majątku objętego tą wspólnością, z tym że do tego majątku mają wówczas odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 kro).
W zasadzie małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (art. 43 § 1 kro). Jednakże w zależności od okoliczności, przy ocenie których ma w szczególności znaczenie wzgląd na zasady współżycia społecznego, mogą być ustalone nierówne udziały w majątku wspólnym, a nawet małżonek może zostać pozbawiony takiego udziału (art. 43 § 2 i 3 kro). Jeżeli w tym trybie nie dojdzie do pozbawienia małżonka udziału w majątku wspólnym, to podział tego majątku nie może doprowadzić do pozbawienia małżonka prawa własności przysługującej mu w wyniku podziału części tego majątku odpowiadającej wielkości jego udziału w tym majątku. Gdy w wyniku podziału małżonek nie otrzyma żadnych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego albo otrzyma przedmioty o wartości niższej niż jego udział w majątku wspólnym, to przysługuje mu odpowiednia spłata lub dopłata (art. 46 kro w związku z art. 1035 kc i art. 212 kc). Nie można przyjąć, że zasady współżycia społecznego mogą uzasadniać pozbawienie małżonka takiej spłaty lub dopłaty w całości czy choćby w części. Doszłoby wówczas do pozbawienia tego małżonka substratu majątkowego odpowiadającego jego prawu własności w majątku wspólnym (udziałowi w tym majątku), co godziłoby w prawo własności gwarantowane przez Konstytucję RP (art. 21 ust. 1, art. 64 ust. 2). Gwarancji tej nie można przeciwstawić zasad współżycia społecznego i z powołaniem się na nie zniweczyć bądź ograniczyć jej działanie. Należy więc uznać, że przepis art. 5 kc nie może stanowić podstawy obniżenia spłaty lub dopłaty należnej jednemu z małżonków (jego następcom prawnym) w wyniku podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.
Na marginesie należy zauważyć, że w świetle powyższych wywodów powołany wcześniej przepis art. 216 § 2 kc, na co słusznie zwrócono uwagę w piśmiennictwie prawniczym, pozostaje w sprzeczności z konstytucyjną zasadą ochrony prawa własności oraz – ze względu na jego odpowiednie zastosowanie do działu spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne (art. 1070 kc) – z zasadą ochrony prawa do dziedziczenia.
W konsekwencji należy uznać, że obniżenie na podstawie art. 5 kc spłaty zasądzonej w sprawie od uczestniczki postępowania Marianny Ż. nastąpiło z naruszeniem wymienionego przepisu. Działanie w postępowaniu kasacyjnym zasady zakazu reformationis in peius (art. 393[19] w związku z art. 384 kpc) uniemożliwia jednakże wydanie orzeczenia mniej korzystnego dla skarżącej niż postanowienie zaskarżone kasacją. Z powyższej konstatacji wynika także, że nie zasługuje na uwzględnienie zarzut kasacji naruszenia art. 5 kc przez odmowę zwolnienia skarżącej z obowiązku spłaty na rzecz Danuty Ż.
Z przytoczonych względów kasacja, jako nie mającą usprawiedliwionych podstaw, podlega oddaleniu (art. 393[12] w związku z art. 13 § 2 kpc).