Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 26 kwietnia 1995 r.
III CZP 41/95
Kwotę umorzoną w dacie przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego na własnościowe prawo do lokalu (§ 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r. w sprawie ogólnych zasad udzielania kredytu bankowego na cele mieszkaniowe Dz. U. 1989 r. Nr 1 poz. 1) należy traktować jako dorobek małżonków nawet wtedy, gdy tylko jedno z małżonków pokryło z majątku odrębnego wkład mieszkaniowy oraz wkład budowlany związany z przekształceniem tego prawa.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 12 lutego 1991 r. orzeczono rozwód małżeństwa Marii D. z Ryszardem D. Ten ostatni we wniosku o podział majątku wspólnego zgłosił między innymi własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu.
Sąd Rejonowy dokonał podziału majątku wspólnego w ten sposób, że cały majątek wspólny przyznał uczestniczce postępowania, w tym także własnościowe prawo do lokalu wraz z wkładem budowlanym w Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko-Własnościowej w B., o wartości 294.000.000 starych zł, przyznając wnioskodawcy tytułem spłaty kwotę 27.014.060 starych zł. Sąd ustalił, że uczestniczka zgromadziła wkład mieszkaniowy w kwocie 46.318 starych zł przed zawarciem związku małżeńskiego. Na wniosek małżonków Zarząd Spółdzielni w dniu 22 lutego 1990 r. przekształcił lokatorskie prawo do lokalu na własnościowe, a wkład budowlany uzupełniła uczestniczka Maria D., pożyczając na ten cel pieniądze, które spłaciła po orzeczeniu rozwodu. Jednakże z kwoty wkładu budowlanego umorzono 30% na podstawie § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r. w sprawie ogólnych zasad udzielania kredytu bankowego na cele mieszkaniowe (Dz. U. 1989 r. Nr 1 poz. 1). Sąd Rejonowy uznał, że umorzona kwota w czasie przekształcenia lokatorskiego spółdzielczego prawa na własnościowe stanowi majątek dorobkowy wnioskodawcy i uczestniczki, ponieważ jest to korzyść, którą otrzymali oboje małżonkowie w czasie trwania małżeństwa.
Postanowienie Sądu Rejonowego w części dotyczącej zaliczenia kwoty umorzonego wkładu budowlanego do dorobku małżonków zaskarżyła uczestniczka, która przytoczyła, że nie jest sprawiedliwe, aby z tej kwoty czerpał korzyści wnioskodawca, skoro ona z majątku odrębnego poniosła koszty wkładu mieszkaniowego oraz wkładu budowlanego.
Sąd Wojewódzki, rozpoznając rewizję uczestniczki, przedstawił zagadnienie prawne sformułowane w sentencji uchwały Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia (art. 391 § 1 kpc).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uzasadnieniu przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego Sąd Wojewódzki przytoczył źródło swoich wątpliwości. Otóż, wnioskodawca pozostawając z uczestniczką w związku małżeńskim nie tylko nie przyczynił się do poniesienia kosztów wkładu mieszkaniowego oraz budowlanego, ale swoim działaniem szkodził interesom rodziny. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, wnioskodawca (uczestnik) nie powinien czerpać korzyści tylko z tego tytułu, że w czasie nabycia, czy też przekształcenia prawa pozostawał w związku małżeńskim z osobą będącą uczestniczką postępowania.
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne było już w orzecznictwie wyjaśniane, na co zresztą zwrócił uwagę Sąd Wojewódzki. W uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej – wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 (OSNCP 1975/3 poz. 37) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że spółdzielcze prawo do lokalu, przyznane w drodze przydziału jednemu z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej, stanowi przedmiot majątku wspólnego małżonków, chociażby wkład mieszkaniowy lub budowlany pochodził – w całości lub w części – z majątku odrębnego jednego lub obojga małżonków i został wypłacony przed powstaniem wspólności majątkowej. Wypłata ta stanowi nakład z majątku odrębnego jednego lub obojga małżonków na majątek wspólny (teza I uchwały). Tak więc kwotę umorzoną w dacie przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego na własnościowe prawo do lokalu (§ 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r. w sprawie ogólnych zasad udzielania kredytu bankowego na cele mieszkaniowe – Dz. U. 1989 r. Nr 1 poz. 1) należy traktować jako dorobek małżonków. Taki przyrost wartości – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy – pochodzi stąd, że ogólna pula lokali mieszkalnych, jakich spółdzielczość dostarcza ludności, jest mniejsza od zapotrzebowania, wobec czego lokale przyznaje się w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. W takiej sytuacji niepodobna przyjąć, aby uzyskany w ten sposób przyrost wartości przypadał tylko jednemu z małżonków. Przeciwnie, powinien on być zaliczony na dobro rodziny, a temu celowi służy instytucja małżeńskiej wspólności majątkowej.
Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (art. 43 § 1 kro). Jednakże z chwilą ustania ustawowej wspólności majątkowej, każdy z małżonków może żądać z ważnych powodów, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia przyczynienia się do powstania tego majątku (art. 43 § 2 kro). Przy ustalaniu nierównych udziałów wchodzą w grę dwie przesłanki, a mianowicie: ważne powody oraz przyczynienie się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu. Ważnym powodem odstąpienia od zasady równych udziałów może być w szczególności naganne postępowanie małżonka, który swoim zachowaniem, zaniedbując swe obowiązki wobec rodziny, nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego, a nawet w inny sposób szkodzi rodzinie. Przesłankę „ważnych powodów” można łączyć z zasadami współżycia społecznego w tym znaczeniu, że otrzymanie przez jedno z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania ono się nie przyczyniło, pozostawałoby w sprzeczności z tymi zasadami. W sytuacjach wyjątkowych ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać nawet na całkowitym pozbawieniu jednego z małżonków udziału w tym majątku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 OSNCP 1977/10 poz. 188). Natomiast przyczynienie się do powstania majątku wspólnego polega na całokształcie starań każdego z małżonków o założoną rodzinę i zaspokajanie jej potrzeb. Jeżeli więc małżonek nie łoży na utrzymanie rodziny, nie troszczy się o nią i jest dla niej ciężarem, może być na podstawie tej przesłanki także pozbawiony udziału w majątku wspólnym.
Z tych przyczyn udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.