Uchwała SN III CZP 35/71 z dnia 7 lipca 1971 r.

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 7 lipca 1971 r.
III CZP 35/71
W postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd może postanowieniem wstępnym orzec o nieważności zawartej między małżonkami majątkowej umowy zmieniającej ustrój ustawowy.
Uzasadnienie
Pytanie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu wynikło na tle następującego stanu faktycznego:
Małżonkowie wstąpili w związek małżeński w dniu 13 lutego 1939 r. w N. i w dniu 28 stycznia 1948 r. zawarli majątkową umowę małżeńską przed notariuszem w C., na mocy której cały majątek stron, nabyty także przez spadek, zapis, darowiznę lub zrządzenie losu, miał stanowić ich własność w częściach równych. Prawomocnym wyrokiem Sądu Powiatowego w Mławie z dnia 6 września 1966 r. został orzeczony rozwód małżeństwa stron.
W toku postępowania o podział majątku wspólnego wnioskodawca zgłosił wniosek o uznanie za nieważną majątkowej umowy małżeńskiej z dnia 28 stycznia 1948 r. ze względu na chorobę psychiczną, na którą cierpiał w dacie zawierania umowy, a która wyłączała świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Sąd Powiatowy po zasięgnięciu opinii biegłych postanowieniem wstępnym z dnia 20 listopada 1970 r. uznał umowę majątkową małżeńską za nieważną.
Przy rozpoznawaniu rewizji uczestniczki postępowania od powyższego postanowienia Sądowi Wojewódzkiemu nasunęły się wątpliwości prawne, czy w postępowaniu o zniesienie współwłasności pomiędzy byłymi małżonkami, której treść ukształtowano umową zawartą w formie aktu notarialnego, dopuszczalne jest wydanie postanowienia wstępnego orzekającego o nieważności tej umowy.
Udzielając odpowiedzi na powyższe pytanie prawne, Sąd Najwyższy kierował się następującymi rozważaniami.
Zgodnie z art. 46 kro oraz art. 567 § 3 kpc do postępowania o podział majątku wspólnego stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Te ostatnie przepisy (art. 688 kpc) odsyłają z kolei do odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących zniesienia współwłasności, a w szczególności do art. 618 § 2 i 3 kpc. Tak więc rozstrzygnięcie zagadnienia zależy przede wszystkim od wykładni art. 618 kpc w związku z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Wstępnie należy zauważyć, że nie można przypisać znaczenia faktowi, iż w art. 688 kpc powołany został art. 618 § 2 i 3 kpc, a nie § 1 tego przepisu. Nie można by z tego wyciągać wniosku, że art. 618 § 1 kpc nie ma zastosowania w postępowaniu o podział majątku wspólnego. Wniosek taki byłby nie do przyjęcia już choćby z tego względu, że § 2 i 3 art. 618 kpc wyraźnie odwołują się do § 1. Jeżeli w art. 688 kpc powołano wyraźnie § 2 i 3 art. 618 kpc, a nie § 1, to stało się tak dlatego, że po pierwsze art. 685 kpc reguluje w postępowaniu działowym materię analogiczną do art. 618 § 1 kpc, a po drugie właśnie w tych postanowieniach (§ 2 i 3 art. 618 kpc) znalazła szczególny wyraz zmiana stanu prawnego polegająca na tym, że o ile poprzednio odsyłano uczestników postępowania niespornego na drogę sporu w celu uzyskania wiążącego prejudykatu, o tyle obecnie nie tylko takie odesłanie jest niedopuszczalne, ale przeciwnie, sprawy toczące się w postępowaniu procesowym przekazuje się do postępowania nieprocesowego o zniesienie współwłasności w celu ostatecznego rozstrzygnięcia.
Z powyższego stanu prawnego wynika, że kodeks postępowania cywilnego dąży do skoncentrowania w postępowaniu o zniesienie współwłasności i o dział spadku wszystkich sporów, jakie wynikają między współwłaścicielami bądź współspadkobiercami. Z tego też względu Sąd Najwyższy wypowiedział już pogląd w postanowieniu z dnia 6 marca 1967 r. II CR 76/67 (OSNCP 1967/7-8 poz. 145), że w sprawie o dział spadku sąd nie może odesłać uczestników na drogę procesu w celu ustalenia, czy własność nieruchomości została przeniesiona przez spadkodawcę na spadkobiercę na podstawie czynności inter wiwos. Dodać należy, że w sprawie tej chodziło również o zagadnienie ważności umowy, od którego zależało ustalenie, czy dana nieruchomość wejdzie w skład spadku czy nie.
W tych warunkach należy analogicznie przyjąć, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności sąd nie może odesłać małżonków na drogę procesu w kwestii ważności zawartej przez nich umowy majątkowej, od której zależy zaliczenie danego przedmiotu do majątku wspólnego lub odrębnego, lecz obowiązany jest zagadnienie to rozstrzygnąć samodzielnie.
Powstać może natomiast kwestia, co może być w takiej sytuacji przedmiotem postanowienia wstępnego, o którym mowa w art. 618 § 1 i 685 kpc, tj. czy orzeczenie nieważności majątkowej umowy małżeńskiej, czy też tylko zaliczenie lub odmowa zaliczenia spornych przedmiotów do majątku wspólnego, dla którego przesłanką będzie ocena ważności umowy.
Gdyby przypisać w tej kwestii rozstrzygające znaczenie dosłownej treści art. 685 kpc, to należałoby się opowiedzieć za drugim rozwiązaniem, albowiem w przepisie tym mowa jest expressis verbis tylko o sporze o to, czy pewien przedmiot należy do spadku. Szerzej traktuje to zagadnienie art. 618 kpc, który mówi o sporze o prawo własności.
Należy jednak wziąć pod uwagę, że Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej dokonał już rozszerzającej wykładni art. 685 kpc przyjmując, że z chwilą wszczęcia postępowania o dział spadku nie może się toczyć odrębne postępowanie o stwierdzenie zasiedzenia przez jednego ze spadkobierców nieruchomości, stanowiącej poprzednio własność spadkodawcy i wchodzącej w skład spadku, i że w sytuacji takiej sąd może orzec w postanowieniu wstępnym o stwierdzeniu zasiedzenia (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69 – wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne (OSNCP 1970/3 poz. 39).
Skoro więc, mimo że art. 685 kpc mówi tylko o sporze o przynależność pewnego przedmiotu do spadku, Sąd Najwyższy uznał za dopuszczalne rozstrzygnięcie w postanowieniu wstępnym o zasiedzeniu, to nie ma również przeszkód, aby w postanowieniu wstępnym orzec o nieważności umowy, od której zależeć będzie – podobnie jak przy zasiedzeniu – czy pewne przedmioty wejdą w skład spadku.
Jeśli chodzi o zagadnienie będące przedmiotem rozważań, to wykładnia taka jest tym bardziej uzasadniona, że zgodnie z art. 46 kro i art. 567 § 3 kpc do postępowania o podział majątku wspólnego stosuje się przepisy o dziale spadku tylko „odpowiednio”. Przy wykładni więc art. 685 i 618 kpc tym bardziej należy się kierować nie ich dosłownym brzmieniem, lecz ich celem z uwzględnieniem przepisów materialnego prawa rodzinnego.
W świetle tych ostatnich przepisów nie ulega wątpliwości, że zagadnienie, jakiemu ustrojowi majątkowemu podlegają małżonkowie, należy do zasadniczych spraw regulujących stosunki rodzinne i że małżonkowie mają oczywisty interes prawny w żądaniu ustalenia, jaki ustrój majątkowy ich wiąże. Gdyby więc nie toczyło się postępowanie o podział majątku wspólnego, to każdy z małżonków miałby legitymację czynną do wniesienia powództwa o ustalenie nieważności majątkowej umowy małżeńskiej.
Tego interesu prawnego małżonkowie nie tracą przez to, że zostało wszczęte postępowanie o podział majątku wspólnego. Ustalenie bowiem, jaki system majątkowy ich wiąże bądź wiązał, może mieć znaczenie nie tylko dla sprawy podziału majątku wspólnego, ale również dla innych roszczeń pomiędzy małżonkami, a także względem osób trzecich. Z chwilą jednak wszczęcia postępowania o podział majątku wspólnego nie można już wytoczyć odrębnego powództwa o ustalenie nieważności majątkowej umowy małżeńskiej, sprawę zaś będącą w toku przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o podział majątku wspólnego (art. 618 § 2 kpc).
Gdyby zająć stanowisko, że sąd prowadzący postępowanie o podział majątku wspólnego nie mógłby wydać zgodnie z art. 618 § 1 kpc postanowienia wstępnego w sprawie ważności majątkowej umowy małżeńskiej, to w takim razie strony zostałyby pozbawione możności uzyskania frontalnego rozstrzygnięcia w istotnej dla nich sprawie. Rozstrzygnięcie pośrednie stanowiące tylko przesłankę ustalenia składu majątku wspólnego nie byłoby objęte powagą rzeczy osądzonej i nie zaspokajałoby interesów stron.
W tym stanie rzeczy na pytanie postawione przez Sąd Wojewódzki należy odpowiedzieć twierdząco, tj. że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd może w postanowieniu wstępnym orzec o nieważności majątkowej umowy małżeńskiej zmieniającej ustrój ustawowy.
Warto dodać, że gdy sąd nie będzie widział potrzeby wydania postanowienia wstępnego, to wówczas w celu uniknięcia niejasności rozstrzygnięcie w sprawie ważności umowy majątkowej powinno się znaleźć w sentencji postanowienia dokonującego podziału majątku wspólnego.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi objętej sentencją uchwały.