Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 5 października 1990 r.
III CZP 55/90
Wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez tego małżonka na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania.
Uzasadnienie
Postanowieniem częściowym z dnia 11 stycznia 1990 r. Sąd Rejonowy w Poznaniu dokonał podziału wchodzącego w skład majątku wspólnego byłych małżonków Otto F. i Mirosławy F. spółdzielczego prawa do lokalu nr 30 w bloku nr 2 na Osiedlu Ch. w P. wraz ze związanym z nim wkładem mieszkaniowym w ten sposób, że prawo to przyznał uczestniczce postępowania Mirosławie F. i zasądził od niej na rzecz wnioskodawcy Otto F. tytułem spłaty kwotę 549.450 zł z odsetkami. Orzeczenie to oparte zostało na ustaleniu, iż mieszkanie spółdzielcze przydzielone zostało małżonkom w dniu 11 września 1984 r., tj. w czasie gdy istniała między nimi małżeńska wspólność majątkowa (która ustała z dniem 19 maja 1987 r.) i przydział ten nastąpił w związku z wpłaceniem przez małżonków wkładu mieszkaniowego w kwocie 42.600 zł, z tym że na wkład ten złożyła się m.in. kwota 14.000 zł zgromadzona przez uczestniczkę postępowania przed zawarciem związku małżeńskiego. Ponieważ w chwili orzekania wartość wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków odpowiadała sumie 1.112.900 zł, Sąd Rejonowy odliczył od niej kwotę 14.000 zł jako nakład poczyniony przez uczestniczkę postępowania z jej majątku odrębnego na majątek wspólny i połowę różnicy zasądził – jako spłatę – na rzecz wnioskodawcy.
Rozpoznając rewizję wnioskodawcy i uczestniczki postępowania od wymienionego postanowienia Sąd Wojewódzki w Poznaniu ustalił, że wartość wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków odpowiada już sumie 9.811.500 zł i zwracając uwagę na trudną sytuację życiową w jakiej znajduje się uczestniczka postępowania powziął wątpliwości, które wyraził w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym przytoczonym w sentencji uchwały.
Rozstrzygając przedstawione zagadnienie Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przyznanie jednemu małżonkowi spółdzielczego prawa do lokalu w wyniku podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami powoduje konieczność zasądzenia spłaty na rzecz drugiego małżonka (art. 46 kro w związku z art. 1035 kc i art. 212 § 2 kc). Ustalenie wysokości spłaty zależy przede wszystkim od wartości prawa będącego przedmiotem podziału. Jak wyjaśniono już w judykaturze (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1983 r. III CZP 50/83 OSNCP 1984/5 poz. 72) równowartość lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej stanowi w zasadzie suma odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, jaki w chwili podziału obowiązany byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu.
Wpłata na wkład mieszkaniowy, ze zgromadzeniem którego związany był przydział mieszkania spółdzielczego, do którego prawo wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, dokonana przez jednego z małżonków przed powstaniem między nimi wspólności majątkowej, jest wpłatą pochodzącą ze środków stanowiących majątek odrębny tego małżonka i – jak wskazał Sąd Najwyższy w tezie I uchwały pełnego składu Izby Cywilnej – wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 (OSNCP 1975/3 poz. 37), która mimo zmienionego stanu prawnego w tym zakresie zachowała aktualność – stanowi nakład z majątku odrębnego tego małżonka na majątek wspólny. Przy podziale majątku wspólnego małżonek, który poczynił ten nakład, może domagać się jego zwrotu (art. 45 § 1 kro).
Nakład, który w chwili oczekiwania na przydział mieszkania spółdzielczego uczyniony był jako wpłata na wkład mieszkaniowy, z chwilą przydziału mieszkania staje się w istocie nakładem na spółdzielcze prawo do lokalu. Mieści się on w wartości tego prawa jako jej część. Przydział mieszkania wiąże się ze zgromadzeniem wkładu mieszkaniowego w określonej wysokości i w chwili przydziału wkład ten praktycznie odpowiada wartości prawa do przydzielonego lokalu, ale w chwili podziału majątku wspólnego wartość tego prawa jest inna, z reguły znacznie wyższa niż wartość uprzednio zgromadzonego wkładu mieszkaniowego. Roszczenie o zwrot nakładu jest roszczeniem o zwrot jego wartości. Chodzi tu o wartość nie w chwili dokonywania nakładu, ale w chwili orzekania o zwrocie nakładu. Pogląd, według którego w chwili podziału majątku wspólnego małżonkowi, który poczynił ze swego majątku odrębnego nakład na majątek wspólny w postaci wpłaty na wkład mieszkaniowy, przysługuje zwrot tego nakładu według jego sumy nominalnej, nie uwzględnia powyższych okoliczności. Wzięcie ich pod uwagę prowadzi zaś do stwierdzenia, że wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez jednego z małżonków na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania.
Wyrażone tu stanowisko odpowiada zasadom współżycia społecznego. Zwrot nakładu tylko w wysokości jego sumy nominalnej prowadziłby bowiem do rażącego pokrzywdzenia małżonka, który dokonał tego nakładu i uzyskania niczym nieuzasadnionej korzyści przez drugiego małżonka. Małżonek wnoszący ze swego majątku odrębnego część wkładu mieszkaniowego, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania, otrzymałby mianowicie – jako zwrot nakładu – tylko nieznaczną część sumy stanowiącej w chwili podziału majątku wspólnego równowartość lokatorskiego prawa do lokalu.
Takiemu stanowisku nie sprzeciwia się nadal obowiązująca w polskim prawie zasada nominalizmu (art. 358[1] § 1 kc). Odnosi się ona bowiem tylko do zobowiązań, których przedmiotem od chwili ich powstania jest suma pieniężna. Przedmiotem roszczenia o zwrot nakładu jest zaś – jak wyżej powiedziano – wartość tego nakładu w chwili jego zwrotu. Jeżeli nakład był poczyniony w postaci wpłaty pieniężnej, roszczenie o jego zwrot nie obejmuje wpłaconej sumy pieniędzy, ale tę wartość – wyrażoną w określonej sumie pieniędzy – która na skutek tego nakładu powstała.
Za rozstrzygnięciem przedstawionego zagadnienia prawnego tak jak w sentencji uchwały przemawiają także wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego zasady rozliczania nakładów poczynionych z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny albo odwrotnie, gdy nakłady te poczynione zostały w związku z budową domu lub nabyciem lokalu, a między chwilą budowy lub nabycia i chwilą orzekania o zwrocie nakładów zmieniła się wartość domu lub lokalu. Tak więc według uchwały SN z dnia 16 grudnia 1980 r. III CZP 46/80 (OSNCP 1981/11 poz. 206) w sytuacji, gdy małżonkowie w czasie trwania wspólności ustawowej wspólnie zbudowali dom na gruncie wchodzącym w skład majątku odrębnego jednego z nich, wartość nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu według cen rynkowych z czasu jego budowy, a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych z chwili podziału majątku wspólnego. Stosownie zaś do uchwały z dnia 12 kwietnia 1989 r. III CZP 31/89 (nie publikowanej) przy rozliczeniu w postępowaniu działowym poczynionych nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny należy ustalić stosunek ułamkowy tych nakładów do wartości rynkowej nabytego lokalu z chwili jego nabycia a następnie odnieść do wartości z daty podziału. Wskazać wreszcie należy na postanowienie z dnia 26 stycznia 1988 r. III CRN 475/87 (OSNCP 1990/4-5 poz. 64), w którym uznano, że jeżeli spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu należącego do majątku odrębnego małżonka zostanie w czasie trwania wspólności ustawowej przekształcone na prawo własnościowe wchodzące w skład majątku wspólnego, to wartością nakładu z majątku odrębnego na majątek wspólny jest suma odpowiadająca wysokości należności przypadających osobie uprawnionej z art. 218 § 4 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. 1982 r. Nr 30 poz. 210 ze zm.). Różnice pomiędzy sytuacjami, których dotyczą powołane orzeczenia a sytuacją, na tle której powstało zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia, nie są tego rodzaju, żeby w każdej z tych sytuacji stosować odmienne zasady rozliczenia nakładów.
Z przytoczonych względów nie można podzielić stanowiska zajętego w zdaniu drugim uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1986 r. III CZP 71/85 (OSNCP 1986/12 poz. 196), według którego nakład z majątku odrębnego małżonka na majątek wspólny odpowiada – w wypadku zwaloryzowania w czasie trwania wspólności majątkowej wkładu mieszkaniowego przez spółdzielnię – sumie pieniężnej nominalnie zaliczonej na wkład mieszkaniowy.
Ustalenie wartości nakładu, którego dotyczy uchwała, w sposób określony w jej sentencji, odpowiada – jak wskazano wyżej – zasadom współżycia społecznego. Brak jest zatem przesłanek uzasadniających modyfikację tej wartości na podstawie art. 5 kc.