Uchwała SN III CZP 93/93 z dnia 9 lipca 1993 r.

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 9 lipca 1993 r.
III CZP 93/93
W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, w sytuacji gdy spółdzielnia przydziela wyłącznie lokale typu własnościowego, wartość wchodzącego w skład majątku wspólnego lokatorskiego prawa do lokalu określa kwota, która w chwili podziału podlegałaby, według statutu spółdzielni, zaliczeniu na poczet wkładu budowlanego, w wypadku przekształcenia tego prawa na prawo własnościowe. Kwota ta – w razie zaistnienia szczególnych okoliczności – może być odpowiednio podwyższona lub obniżona.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 11 stycznia 1983 r. Sąd Rejonowy ustalił, że w skład majątku wspólnego Tadeusza i Barbary byłych małżonków R. wchodzi spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu nr 52, położonego w W., przy ul. Ząbkowskiej 40, znajdujące się w zasobach Robotniczej Spółdzielni Mieszkaniowej (…) w W. wraz ze zgromadzonym wkładem lokatorskim wartości 17.024.000 zł. Prawo to wraz z wkładem sąd przyznał Barbarze R. i zasądził od niej na rzecz Tadeusza R., tytułem spłaty, kwotę 21.000.000 zł. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Rejonowy stwierdził, że nie ma możliwości zamiany wspólnego lokalu spółdzielczego na dwa mniejsze, wobec czego lokal ten powinien być przyznany wnioskodawczyni, która mieszka w nim wraz z dwiema dorosłymi córkami. Jeżeli chodzi o wysokość spłaty przypadającej uczestnikowi postępowania, to dla jej ustalenia nie jest przydatne dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego ze względu na odmienną sytuację gospodarczą kraju. W związku z tym, zdaniem Sądu Rejonowego, przedmiotem podziału nie może być jedynie zwaloryzowany wkład wniesiony w celu uzyskania spornego lokalu, którego aktualna wartość wynosi 17.024.000 zł, ponieważ wnioskodawczyni przez przyznanie jej lokalu uzyskuje nie tylko wierzytelność w stosunku do Spółdzielni na tę kwotę, ale również samo mieszkanie. Sąd Rejonowy uznał, że przedmiotem spłaty w tych warunkach powinna być połowa wartości wkładu koniecznego do uzyskania lokalu typu M-3, który to wkład musi wnieść uczestnik postępowania, aby zostać członkiem Spółdzielni.
Przy rozpoznawaniu rewizji uczestnika postępowania od pierwszego postanowienia Sądowi Wojewódzkiemu nasunęło się budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne, ujęte w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 kpc pytaniu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jakkolwiek w przedstawionym pytaniu prawnym mowa jest o kryteriach, jakie powinny być stosowane przy podziale majątku wspólnego rozwiedzionych małżonków, w skład którego wchodzi spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, w razie niemożności podziału tego lokalu lub zamiany, to treść drugiego zwłaszcza członu tego pytania wskazuje na to, że wątpliwości Sądu Wojewódzkiego dotyczą kwestii, jak w zmienionych obecnie stosunkach społeczno-gospodarczych powinna być ustalana wartość spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, wchodzącego w skład majątku wspólnego. Tylko ta kwestia może budzić uzasadnione wątpliwości, jeżeli bowiem chodzi o sam sposób podziału, to w wypadku, gdy wspólny lokal spółdzielczy nie może być ani podzielony w naturze, ani zamieniony na dwa inne mniejsze lokale, może wchodzić w grę jedynie przyznanie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu jednemu z byłych małżonków ze spłatą na rzecz drugiego, co wynika z obowiązujących przepisów (art. 46 kro w zw. z art. 1035 i art. 212 § 2 kc). Dla ustalenia wysokości tej spłaty niezbędne jest jednak określenie wartości spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu.
Pod rządem poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz. U. 1961 r. Nr 12 poz. 61 ze zm.) wyjaśnione zostało w judykaturze, że wartość spółdzielczego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej – co odpowiadało obecnie obowiązującemu pojęciu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu – wchodzącego w skład majątku wspólnego, stanowi przy podziale tego majątku suma wkładu mieszkaniowego (por. teza VI uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 OSNCP 1975/3 poz. 37 – wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu). Odpowiadało to ówczesnemu stanowi prawnemu, zgodnie z którym w razie wygaśnięcia spółdzielczego prawa do lokalu, przysługującego członkowi należącemu do spółdzielni mieszkaniowej, spółdzielnia zwracała byłemu członkowi lub jego spadkobiercom wkład mieszkaniowy (art. 144 § 4 cyt. wyżej ustawy z dnia 17 lutego 1961 r.).
Zasada ta uległa zmianie w obowiązującej obecnie ustawie z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. 1982 r. Nr 30 poz. 210 ze zm.), a zmiana ta polega na tym, że jakkolwiek ustawa przewiduje, że w razie wygaśnięcia lokatorskiego prawa do lokalu spółdzielnia zwraca osobie uprawnionej wkład mieszkaniowy, to nie ogranicza się do odwołania do zasad obliczenia ustalonych w statucie, ale stanowi, że należność z tego tytułu powinna odpowiadać wkładowi mieszkaniowemu, który obowiązany jest wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu. Zasadę tę uznano za przydatną w orzecznictwie dla określenia równowartości lokatorskiego prawa do lokalu spółdzielczego w sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami. W wielu orzeczeniach Sądu Najwyższego wyjaśniono, że wartość tego prawa stanowi w zasadzie suma odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, jaki w chwili podziału obowiązany byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu (por. uchwała SN z dnia 25 października 1983 r. III CZP 50/83 OSNCP 1984/5 poz. 72; uchwała SN z dnia 9 stycznia 1986 r. III CZP 71/85 OSNCP 1986/12 poz. 196 i w odniesieniu do ekspektatywy uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu – uchwała SN z dnia 22 stycznia 1986 r. III CZP 75/85 OSNCP 1986/12 poz. 202).
Artykuł 218 § 4 Prawa spółdzielczego, na który powoływano się w cytowanym wyżej orzecznictwie, nie uległ dotychczas żadnej zmianie. Pomimo to usprawiedliwione są wątpliwości Sądu Wojewódzkiego co do tego, czy orzecznictwo to zachowało swą aktualność, ze względu na zmiany stanu prawnego dotyczącego kredytowania budownictwa mieszkaniowego. Zmiany te wprowadzone zostały ustawą z dnia 28 grudnia 1989 r. o uporządkowaniu stosunków kredytowych (Dz. U. 1989 r. Nr 74 poz. 440), która, znowelizowana następnie ustawą z dnia 15 lutego 1992 r. o zmianie ustawy – Prawo budżetowe oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 1992 r. Nr 21 poz. 85), uchylała moc wiążącą aktów wykonawczych dotyczących umorzeń kredytów na cele budownictwa mieszkaniowego w odniesieniu do zadań nie rozliczonych i nie oddanych do użytku do dnia 31 marca 1992 r. oraz postanowień umów kredytowych dotyczących okresu spłaty kredytów na cele budownictwa mieszkaniowego w odniesieniu do tych zadań.
Zmiana stanu prawnego w zakresie kredytowania budownictwa mieszkaniowego nie może pozostać bez wpływu na sposób oszacowania wartości spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w sprawie o podział majątku wspólnego. Prawo to charakteryzuje się, między innymi, tym, że członek spółdzielni ubiegający się o to prawo spełnia swój obowiązek uczestniczenia w kosztach budowy nieruchomości spółdzielczej, przewidziany w art. 208 § 1 Prawa spółdzielczego, przez wniesienie wkładu mieszkaniowego w wysokości odpowiadającej tylko części kosztów budowy przypadających na jego lokal (art. 218 § 3 Prawa spółdzielczego). Tym samym pozostała część kosztów budowy musi być pokryta z kredytu bankowego. Jeżeli kredyt ten nie jest dostępny, spółdzielnia mieszkaniowa jest w stanie przydzielać lokale tylko na zasadzie własnościowego prawa do lokalu, dla uzyskania którego członek spółdzielni wnosi wkład budowlany na zasadach określonych w statucie w wysokości odpowiadającej całości kosztów budowy przypadających na jego lokal (art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego). W takiej sytuacji – którą zakłada się w przedstawionym zagadnieniu prawnym – były małżonek, który w wyniku podziału majątku wspólnego nie uzyskuje należącego do tego majątku spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, a tylko stosowną spłatę, może otrzymać od spółdzielni nowy lokal – a temu celowi z reguły ma służyć spłata – na zupełnie innych warunkach niż poprzednio zajmowany lokal wspólny. Nie jest zatem przydatne sięganie do zasady wyrażonej w art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego i określanie wartości wspólnego lokatorskiego prawa do lokalu w wysokości zwaloryzowanego wkładu mieszkaniowego, gdyż w obecnej sytuacji gospodarczej wniesienie takiego wkładu nie gwarantuje byłemu małżonkowi, uzyskującemu spłatę udziału, możliwości otrzymania w spółdzielni lokalu zaspokajającego jego potrzeby mieszkaniowe.
Wskazuje to na potrzebę poszukiwania w nowej sytuacji gospodarczej innych kryteriów szacunku wchodzącego w skład majątku wspólnego lokatorskiego prawa do lokalu. Prawo to zostało uzyskane przez byłych małżonków na znacznie korzystniejszych warunkach niż własnościowe prawo do lokalu spółdzielczego, o które musi ubiegać się obecnie były małżonek uzyskujący spłatę udziału, aby zaspokoić swoje potrzeby mieszkaniowe, ponieważ wnoszony przez nich wkład mieszkaniowy pokrywał tylko część kosztów budowy lokalu. Wartość lokatorskiego prawa do lokalu, wchodzącego w skład majątku wspólnego, jest mniejsza niż wartość własnościowego prawa do lokalu, które w przyszłości może uzyskać małżonek otrzymujący spłatę udziału, i to nie tylko ze względu na ewentualny obowiązek spłaty udzielonego kredytu, ale przede wszystkim ze względu na to, że prawo to jest niezbywalne. Ta niezbywalność spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu powoduje, że jego wartość jest trudno porównywalna z własnościowym prawem do lokalu, jakkolwiek bowiem oba te prawa mają na celu zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych członków, którym służą, to tylko prawo własnościowe podlega obrotowi, a w konsekwencji ma cenę rynkową. Jednakże prawo spółdzielcze przewiduje, że na wniosek członka spółdzielnia mieszkaniowa jest zobowiązana, po wniesieniu przez niego wkładu budowlanego, dokonać przekształcenia przysługującego członkowi lokatorskiego prawa do lokalu na prawo własnościowe (art. 219 § 1). Zgodnie z postanowieniami statutów spółdzielni w wypadku takiego przekształcenia na poczet wkładu budowlanego zalicza się posiadany przez członka wkład mieszkaniowy, ale przeliczony według wskaźnika, który jest stosowany przy aktualizacji wartości majątku trwałego spółdzielni. Kwota zaliczana z tego tytułu określa niejako stosunek wartości lokatorskiego prawa do lokalu do wartości prawa własnościowego do tego samego lokalu, a zatem można przyjąć, że w istniejącej sytuacji gospodarczej na tę kwotę należy oszacować wartość lokatorskiego prawa do lokalu w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej między małżonkami. Uznać więc trzeba, że w takiej sprawie, w sytuacji, gdy spółdzielnia przydziela wyłącznie lokale typu własnościowego, wartość wchodzącego w skład majątku wspólnego lokatorskiego prawa do lokalu określa kwota, jaka w chwili podziału podlegałaby według statutu spółdzielni zaliczeniu na poczet wkładu budowlanego, w wypadku przekształcenia tego prawa na prawo własnościowe. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 marca 1993 r. III CZP 154/92 (OSNCP 1993/7-8 poz. 137), a w odniesieniu do ekspektatywy uzyskania lokalu spółdzielczego także w uchwale z dnia 29 stycznia 1993 r. III CZP 174/92 (OSNCP 1993/7-8 poz. 126).
Zastosowanie powyższej zasady ustalania równowartości spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu, w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, nie zawsze jednak pozwoli na należyte uwzględnienie interesów obojga byłych małżonków oraz ich szczególnej sytuacji życiowej. Dlatego należy dopuścić możliwość obniżenia lub podwyższenia ustalonej w przytoczony wyżej sposób wartości lokatorskiego prawa do lokalu stosownie do szczególnych okoliczności sprawy. Miarkowanie wartości prawa do lokalu spółdzielczego dopuszczane było także w poprzednio podjętych uchwałach Sądu Najwyższego, cytowanych już wyżej. Podstawy takiego miarkowania będą wynikały z konkretnego stanu faktycznego sprawy i mogą być tylko przytoczone przykładowo. W szczególności będzie możliwe podwyższenie wartości lokatorskiego prawa do lokalu w sytuacji, gdy znaczne rozmiary przydzielonego byłemu małżonkowi mieszkania powoduje, że zaspokaja ono jego potrzeby mieszkaniowe w sposób znacznie odbiegający na jego korzyść od przeciętnego standardu, zwłaszcza gdy istnieją podstawy do przewidywania, że małżonek ten po przekształceniu przyznanego mu prawa na własnościowe prawo do lokalu zamieni posiadane mieszkanie na mniejsze, uzyskując w ten sposób dodatkową korzyść majątkową. Z kolei będą zachodziły podstawy do obniżenia wartości lokatorskiego prawa do lokalu w sytuacji, gdy zostanie ono przyznane byłemu małżonkowi obciążonemu obowiązkiem wychowywania małoletnich dzieci i znajdującemu się w bardzo trudnej sytuacji materialnej albo wtedy, gdy przyznany lokal jest bardzo zniszczony i wymaga kosztownego remontu. Obniżenie wartości prawa do lokalu będzie także możliwe wówczas, gdy okaże się, że były małżonek otrzymujący spłatę udziału w majątku wspólnym nie jest zmuszony do ubiegania się w spółdzielni o inny lokal, ma bowiem możność zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych w inny sposób.
Z powyższych względów udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.