Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 11 maja 1978 r.
III CZP 103/77
1. Przedmiotem podziału majątku wspólnego może być wierzytelność z tytułu nakładów poczynionych na grunt dzierżawiony od Skarbu Państwa w czasie trwania wspólności majątkowej zarówno wówczas, gdy według umowy dzierżawy dzierżawca ma – po jej wygaśnięciu – obowiązek usunięcia tych nakładów, jak i wtedy, gdy wydzierżawiający może je zatrzymać za zapłatą kwoty odpowiadającej ich wartości.
2. W sprawie o podział majątku wspólnego, w skład którego wchodzi szklarniowe gospodarstwo ogrodnicze, przy rozliczaniu pożytków z tego gospodarstwa stosuje się zasady zawarte w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69, ustalającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne (OSNCP 1970/3 poz. 39).
Uzasadnienie
Przytoczone w pytaniu Sądu Wojewódzkiego wątpliwości prawne powstały na tle następującego stanu faktycznego:
Wspólność ustawowa uczestników postępowania trwała od 8 listopada 1948 r. do 4 czerwca 1969 r., tj. do czasu rozwiązania ich małżeństwa przez rozwód. W dniu 4 lipca 1961 r. Edward D. zawarł ze Skarbem Państwa umowę dzierżawy działki gruntu o powierzchni 1,04 ha, położonej w W. przy ul. A. W § 6 umowy Skarb Państwa zezwolił dzierżawcy na wzniesienie na wspomnianej działce budynków o charakterze stałym i czasowym z zastrzeżeniem, że po ustaniu stosunku dzierżawy dzierżawca powinien budynki te zabrać, przy czym wydzierżawiającemu przysługuje prawo ich zatrzymania za zapłatą kwoty odpowiadającej ich wartości. Umowa powyższa, zawarta na okres 15 lat, została w dniu 1 grudnia 1975 r. przedłużona na dalsze 2 lata i nie wykluczono możliwości jej przedłużenia na dalsze okresy jednoroczne. W czasie trwania wspólności ustawowej Edward D. wybudował na dzierżawionym gruncie 3 duże szklarnie oraz budynek o charakterze socjalno-gospodarczym, częściowo zaadaptowany na cele mieszkalne. Wartość rynkową tych inwestycji biegły wycenił na kwotę 2.570.000 zł. Okolicznością bezsporną jest to, że całe gospodarstwo ogrodnicze wchodzi w skład majątku wspólnego byłych małżonków Edwarda i Wacławy D. W dniu 13 grudnia 1971 r. Edward D. wystąpił z wnioskiem o podział majątku wspólnego. Na rozprawie przed Sądem Najwyższym wyjaśniono, że umowa dzierżawy po roku 1977 nie została już przedłużona.
Wątpliwość pierwsza sprowadza się do tego, czy może być przedmiotem podziału wierzytelność z tytułu nakładów poczynionych na gruncie osoby trzeciej (w tym wypadku należącym do Skarbu Państwa) w sytuacji, gdy umowa dzierżawy bądź zezwala dzierżawcy na zebranie wzniesionych zabudowań i urządzeń, bądź też zastrzega możliwość ich zatrzymania przez wydzierżawiającego za zapłatą ich równowartości. Odpowiedź na tę wątpliwość zawarta jest częściowo w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1973 r. III CZP 65/73 (OSNCP 1974/10 poz. 164) i we wcześniejszej uchwale z dnia 3 kwietnia 1970 r. III CZP 18/70 (OSNCP 1971/2 poz. 18).
W świetle przyjętych rozwiązań roszczenie o zwrot nakładów dokonanych przez małżonków w okresie trwania wspólności majątkowej na nieruchomości należącej do osoby trzeciej wchodzi – zgodnie z art. 31 i 32 kro – w skład majątku wspólnego. Wobec braku przepisu, który wyłączałby takie prawo z majątku wspólnego, i braku przeszkód do objęcia tego rodzaju roszczenia postępowaniem o podział majątku wspólnego, powinno to prawo, jako składnik majątku wspólnego, być przedmiotem tego postępowania. Skoro zaś utrwalony jest pogląd, że o roszczeniu o zwrot nakładów poczynionych w czasie trwania wspólności ustawowej na nieruchomość należącą do osoby trzeciej sąd ma obowiązek orzec w sprawie o podział majątku wspólnego, to rozważenia wymagała jedynie kwestia, czy i o ile zasadę tę można również odnieść do sytuacji, gdy nakłady te – poczynione na grunt dzierżawiony od Skarbu Państwa – mogą też być zwrócone w postaci zdemontowanych elementów urządzeń, czy też materiałów budowlanych uzyskanych w drodze rozbiórki zabudowań.
Umowne uregulowanie dopuszczające taki sposób odzyskania nakładów poczynionych na nieruchomość należącą do osoby trzeciej może – w postępowaniu o podział majątku wspólnego, gdy nie zostanie przez byłych małżonków wskazany zgodnie ten z nich, któremu przypaść ma wierzytelność obejmująca roszczenie bądź o wydanie nakładów w naturze, bądź też o zapłatę ich równowartości – stosownie do okoliczności doprowadzić do przyznania jej obojgu małżonkom po połowie, w częściach nierównych lub tylko jednemu z nich. Każdy z małżonków może przyznaną mu część wierzytelności zrealizować w drodze odpowiedniego powództwa. W razie przyznania jej tylko jednemu z nich ze spłatą drugiego pomiędzy wierzycielem a byłym małżonkiem skutkować będzie działanie rękojmi z art. 1046 kc.
Uzasadniało to odpowiedź jak w pkt 1.
Nie zachodziła potrzeba wskazywania kryteriów ustalenia wartości budynków. Zasady rozliczania nakładów poczynionych przez posiadacza zależnego na nieruchomości należącej do osoby trzeciej zawierają przepisy dotyczące rozliczeń pomiędzy właścicielem rzeczy a posiadaczem samoistnym, które stosuje się odpowiednio (art. 226 § 1, art. 227 kc), chyba że przepisy regulujące konkretny stosunek obligacyjny przewidują inny sposób rozliczenia nakładów (art. 230 kc). Zasady te odnieść należy również do sytuacji, gdy wydzierżawiającym jest Skarb Państwa.
Na pytanie, czy w sprawie o podział majątku wspólnego, w skład którego wchodzi szklarniowe gospodarstwo ogrodnicze, przy rozliczaniu pożytków z tego gospodarstwa stosuje się zasady zawarte w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69, ustalającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne (OSNCP 1970/3 poz. 39), należało udzielić odpowiedzi twierdzącej. Zarówno art. 46 kro, jak również art. 567 § 3 kpc nakazują do podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, stosować odpowiednio przepisy o dziale spadku.
Oznacza to, że do podziału majątku wspólnego, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, stosować należy odpowiednio szczególne unormowania odnoszące się do tego składnika majątkowego. Charakter gospodarstwa rolnego posiada również gospodarstwo ogrodnicze (por. § 1 ust. 1 i § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych – Dz. U. 1972 r. Nr 31 poz. 215), przy czym brak jest w przyjętym unormowaniu podstaw do odmiennego traktowania szklarniowego gospodarstwa ogrodniczego, którego przychodowość jest z reguły wyższa.
Nie oznacza to jednak, by rozliczenie wyższych pożytków, uzyskiwanych przy takim prowadzeniu gospodarstwa ogrodniczego, miało odbywać się według innych zasad niż wskazane w wyżej powołanej uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r. Przy odmiennym stanowisku należałoby również stosować odmienne kryteria rozliczania pożytków z wyspecjalizowanych gospodarstw hodowlanych, a do takiego roszczenia nie upoważnia ani obowiązujący stan prawny, ani też wspomniane wytyczne, które traktują jednolicie dochód z gospodarstwa rolnego, a więc i ogrodniczego. Nie ma zaś podstaw do traktowania przychodów ze szklarniowego gospodarstwa ogrodniczego jako korzyści szczególnych, do których należałoby stosować inne rozliczenia pożytków od przyjętych w powołanych wyżej wytycznych (rozdział V).
Z podanych przyczyn udzielono odpowiedzi jak w sentencji.