Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie
z dnia 6 maja 1994 r.
I ACr 118/94
Nie jest możliwa sytuacja, w której czynność prawna byłaby sprzeczna z ustawą, ale zgodna z zasadami współżycia społecznego i jako taka nie mogłaby być uznana za nieważną, skoro według art. 58 kc nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Z uzasadnienia
Powódka Emilia P. w pozwie wniesionym w dniu 25 maja 1993 r. domagała się uchylenia decyzji Zarządu Spółdzielni Mieszkaniowej „Zgoda” w B.P. z dnia 14 grudnia 1991 r. o przekształceniu lokatorskiego Prawa do lokalu położonego w B.P. przy ul. Orzechowej 30/66 na własnościowe prawo do lokalu na rzecz Jana P.
Według twierdzeń pozwu powódka Emilia P. i Jan P. byli małżeństwem od dnia 16 lutego 1989 r. Przydział ww. lokalu nastąpił w czasie trwania małżeństwa.
Na skutek wniosku Jana P. z dnia 28 listopada 1991 r. pozwana spółdzielnia decyzją z dnia 14 grudnia 1991 r. zezwoliła Janowi P. na dokonanie przekształcenia prawa lokatorskiego na własnościowe.
Powódka nie była zawiadomiona przez pozwaną o dokonywanych przez byłego małżonka czynnościach, lecz kiedy się o nich dowiedziała w dniu 5 czerwca 1992 r. złożyła do spółdzielni zastrzeżenie co do dysponowania przez byłego męża mieszkaniem.
Powódka wystąpiła do pozwanej z wnioskiem o uchylenie decyzji o przekształceniu prawa, uzasadniając, że po ustaniu małżeństwa prawo do lokalu spółdzielczego wchodzi w skład dorobku stron, zatem powódce przysługiwało prawo nabycia członkostwa spółdzielni jak również miała ona prawo domagać się w sprawie o podział majątku dorobkowego przyznania jest tego prawa ze spłatą na rzecz byłego męża. Zarząd i Rada Nadzorcza pozwanej spółdzielni nie uwzględniły wniosku powódki.
Spółdzielnia może na podstawie § 27 ust. 2 statutu odmówić przekształcenia prawa, jeżeli z wnioskiem występuje małżonek po rozwodzie ale przed podziałem majątku, lecz ze swojego prawa nie skorzystała naruszając prawo powódki.
Pozwana obowiązana była uzyskać zgodę obu byłych małżonków na przekształcenie prawa. Czynność przekształcenia prawa z uwagi na rozmiar finansowy oraz skutki prawne jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, na dokonanie której potrzebna jest zgoda drugiego małżonka.
Z uwagi na przekształcenie prawa z lokatorskiego na własnościowe sytuacja powódki pogorszyła się ze względu na konieczność spłaty całości wkładu budowlanego.
Pozwana spółdzielnia wniosła o oddalenie powództwa.
Interwenient uboczny po stronie pozwanej Jan P. również wniósł o oddalenie powództwa.
Sąd Wojewódzki w L. wyrokiem z dnia 29 grudnia 1993 r.:
I. uznał za nieważną decyzję Zarządu pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „Zgoda” w B.P. z dnia 14 grudnia 1991 r. oznaczoną nr OC 608/334/91, na mocy której nastąpiło przekształcenie lokatorskiego Prawa do lokalu położonego w B.P. przy ul. Orzechowej 30/66 na własnościowe prawo do tego lokalu na rzecz Jana P.
II. zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 2.968.000 zł kosztów procesu.
Sąd wojewódzki oparł rozstrzygnięcie sprawy na następujących ustaleniach i wnioskach:
Przedmiotowe mieszkanie w ramach lokatorskiego prawa do lokalu zostało przydzielone małżonkom P. w czasie trwania małżeństwa 20 lipca 1979 r.
Zgodnie z treścią art. 215 § 2 Prawa spółdzielczego „Spółdzielcze prawo do lokalu przydzielonego obojgu małżonkom lub jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny należy wspólnie do obojga małżonków”. Niewątpliwie w niniejszej sprawie ma miejsce właśnie taka sytuacja. Powódka i jej mąż w trakcie trwania małżeństwa dostali przydział na lokal przy ul. Orzechowej 30/66 i nikt więcej na tym przydziale nie został umieszczony. Pomimo, że do chwili obecnej członkiem spółdzielni jest tylko Jan P., jednakże prawo do lokalu, zgodnie z cytowanym przepisem przysługuje obojgu małżonkom. Nie ma znaczenia fakt, że prawo to powstało pod rządami wcześniejszej ustawy, gdyż ustawa ta została uchylona z dniem wejścia w życie ustawy Prawo spółdzielcze, tj. z dniem 1 stycznia 1983 r. (art. 280 i 281 Prawa spółdzielczego).
W powyższej sytuacji bez znaczenia jest fakt kto i kiedy wniósł wkład mieszkaniowy.
Zgodnie z treścią art. 36 § 2 kro „do dokonania czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu wymagana jest zgoda drugiego małżonka”.
Natomiast w przypadku ustania wspólności ustawowej stosuje się do majątku, który był nie objęty, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 kro). W niniejszej sprawie wspólność ustawowa ustała z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, tj. w dniu 3 lipca 1989 r. Od tej daty do majątku objętego wspólnością ustawową stosuje się m.in. przepis art. 199 kc, który stanowi, że „do rozporządzenia rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich wierzycieli”.
Niewątpliwie przekształcenie prawa lokatorskiego na własnościowe przekracza zakres zwykłego zarządu rzeczą. Na takim stanowisku stoją również komentatorzy Prawa spółdzielczego (vide: Prawo spółdzielcze komentarz WP, Warszawa 1985 r., str. 424 oraz str. 399).
Składając zatem w niniejszej sprawie oświadczenie o przekształceniu lokatorskiego prawa do lokalu na własnościowe na wniosek wyłącznie jednego z małżonków, nie tylko bez zgody, ale również wiedzy drugiego z nich, stanowi naruszenie cytowanych wyżej przepisów prawa i na mocy art. 58 kc należy stwierdzić, iż czynność taka jest nieważna.
Bez znaczenia jest przy tym, czy zapis w tym wypadku stanowi, że spółdzielnia może, czy też ma obowiązek odmówić przekształcenia prawa w przypadku, gdy żąda tego tylko jeden z małżonków, gdyż statut żadnej spółdzielni nie może naruszać przepisów bezwzględnie obowiązujących (uchwała SN z dnia 26 września 1969 r. III CZP 8/69 OSNCP 1970/6 poz. 97). Bez znaczenia jest również fakt, że powódka nie jest członkiem spółdzielni, gdyż jak była mowa wyżej, jej prawo nie jest zależne od członkostwa (niezależnie od tego przysługuje jej roszczenie z art. 58 kc).
Bezzasadne jest również twierdzenie pozwanej spółdzielni, że roszczenie powódki powinno być oddalone z tego względu, że przekształcenie prawa na rzecz Jana P. czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Artykuł 58 kc w swej treści nie przewiduje sytuacji, ażeby czynność sprzeczna z prawem, lecz zgodna z zasadami współżycia społecznego mogła się ostać. Wręcz przeciwnie, w § 2 przewiduje sytuację, w której czynność zgodną z prawem lecz sprzeczną z zasadami współżycia społecznego można uznać za nieważną.
Podobnie skonstruowany jest art. 5 kc dot. nadużycia prawa (zatem również czynność w swej konstrukcji jest zgodna z prawem). Natomiast w niniejszej sprawie czynność prawna dokonana przez pozwaną spółdzielnię jest sprzeczna z prawem i nie może się ostać. Zastosowanie w niniejszej sprawie art. 5 kc prowadziłoby do obejścia przepisu prawa bezwzględnie obowiązującego.
Podobnie należy pokreślić, iż przepis art. 5 kc nie jest przepisem, który ma służyć do modyfikacji lub nawet derogacji obowiązującego prawa. W tej kwestii od dawna orzecznictwo jest jednoznaczne (vide: orzeczenia SN z dnia 5 maja 1964 r. I PR 159/64 OSNCP 1965/1 poz. 19, z dnia 28 września 1964 r. III PR 82/63 OSNCP 1965/2 poz. 36).
Pozwana spółdzielnia w rewizji, wskazując na podstawę wymienioną w art. 368 pkt 1 kpc – naruszenie prawa materialnego – art. 5 i 58 § 2 kc, wniosła o zmianę powyższego wyroku i oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów procesu według norm przepisanych.
Interwenient uboczny Jan P. w swojej rewizji, wskazując na podstawę wymienioną w art. 368 pkt 1 kpc – naruszenie Prawa materialnego – art. 216 i 219 § 1 i 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. 1982 r. Nr 30 poz. 210 z późn. zm.) oraz art. 5 kc, wniósł o zmianę powyższego wyroku i oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powódki na rzecz interwenienta ubocznego kosztów procesu za obie instancje, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z pozostawieniem temu sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania rewizyjnego jako części kosztów procesu.
Sąd Apelacyjny w Lublinie zważył, co następuje:
Rewizje nie są uzasadnione.
Wbrew ich zarzutom, sąd wojewódzki uwzględniając powództwo w niniejszej sprawie, nie naruszył przepisów art. 5 i 58 § 2 kc oraz art. 216 i 219 § 1 i 2 Prawa spółdzielczego.
Z prawidłowych ustaleń wynika, że Jan P. otrzymał przydział na przedmiotowy lokal mieszkalny typu lokatorskiego w dniu 20 lipca 1979 r., a więc w czasie trwania wspólności majątkowej wynikającej z zawarcia małżeństwa z powódką. Z chwilą wydania tego przydziału powstało spółdzielcze prawo do tego lokalu wchodzące do majątku wspólnego małżonków (art. 32 § 1 kro i art. 135 § 2 i 3 oraz art. 147 § 2 ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach Dz. U. 1961 r. Nr 12 poz. 61).
Według części I wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu – zawartych w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 (OSNCP 1975/3 poz. 37) spółdzielcze prawo do lokalu, przyznane w drodze przydziału jednemu z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej, stanowi przedmiot majątku wspólnego małżonków, chociażby wkład mieszkaniowy lub budowlany pochodził – w całości lub w części – z majątku odrębnego jednego lub obojga małżonków i został wpłacony przed powstaniem wspólności majątkowej. Wpłata ta stanowi nakład z majątku odrębnego jednego lub obojga małżonków na majątek wspólny.
Powyższa zasada jest także odpowiedzią na zarzut skarżących, że cały wkład mieszkaniowy wpłacił Jan P. przed zawarciem związku małżeńskiego z powódką.
Powódce zatem, aczkolwiek nie będącej członkiem pozwanej spółdzielni może być przyznane w toczącej się sprawie o podział majątku wspólnego prawo do wkładu mieszkaniowego związanego z przedmiotowym lokalem z odpowiednią spłatą dla Jana P. (por. zasadę wyrażoną w części III cytowanych wytycznych SN).
Powódka ma interes w nieprzekształceniu lokatorskiego prawa do lokalu na własnościowe, gdyż w wypadku tego przekształcenia i przyznania jej wkładu mieszkaniowego spłata na rzecz Jana P. byłaby nadmierna.
Przedmiotowa decyzja zarządu pozwanej o przekształceniu lokatorskiego Prawa do lokalu na własnościowe jest oczywiście nieważna jako sprzeczna z Prawem – art. 199 kc w związku z art. 42 kro – jak to trafnie wywiódł sąd wojewódzki.
Po ustaniu bowiem wspólności majątkowej między małżonkami E. i J.P. powstała współwłasność w częściach ułamkowych (art. 42 kro).
Przepis art. 199 kc stanowi, że do rozporządzenia rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie mając na uwadze cel zamierzonej czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli.
Jan P. składając oświadczenie w przedmiocie przekształcenia prawa do lokalu przekroczył zakres zwykłego zarządu i to nie tylko ze względu na interes majątkowy powódki. Jan P. nie uzyskał ani pozwana spółdzielnia nie uzyskała zgody powódki na to przekształcenie. Stosownie zatem do art. 58 § 1 kc przedmiotowa decyzja jest nieważna.
Przykładem czynności przekraczającej w stosunkach ze spółdzielnią zwykły zarząd jest wystąpienie z wnioskiem o przekształcenie prawa lokatorskiego na własnościowe (art. 219 pr. spółdz.). W tym wypadku spółdzielnia musi, w razie gdy danej czynności dokonało tylko jedno z małżonków, zwrócić się do drugiego z zapytaniem, czy wyraża zgodę na to, co oświadczył pierwszy małżonek i także wtedy, gdy ten drugi małżonek nie jest członkiem spółdzielni (Mirosław Gersdorf, Jerzy Ignatowicz – Prawo spółdzielcze – Komentarz Wydawn. Prawn. Wydawn. Spółdz. Warszawa 1985, str. 399).
Należy również aprobować pogląd prawny sądu wojewódzkiego, że nie jest możliwa sytuacja, w której czynność prawna byłaby sprzeczna z ustawą, ale zgodna z zasadami współżycia społecznego i jako taka nie mogłaby być uznana za nieważną, skoro według § 2 art. 58 kc nieważna jest także czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
O tym, który z byłych małżonków otrzyma spółdzielcze prawo do lokalu lub wkład mieszkaniowy związany z tym prawem, rozstrzygnie sąd w sprawie o podział majątku wspólnego. Stwierdzenie nieważności decyzji o przekształceniu prawa powyższego rozstrzygnięcia nie przesądza.
Należy jedynie podnieść, że wbrew twierdzeniom skarżących powódka nigdy nie zrezygnowała z uprawnienia do przedmiotowego lokalu. Przekonuje o tym fakt dwukrotnego skazania Jana P. na kary pozbawienia wolności za to, że używając przemocy i groźby zmusił powódkę do określonego zachowania się w ten sposób, że uniemożliwił jej wstęp do wspólnego mieszkania.
Z samej treści oświadczenia, jakie powódka złożyła w chwili wyprowadzenia się z przedmiotowego mieszkania – przytoczonej w rewizji interwenienta wynika, że powódka nie zrezygnowała (nie zrzekła się) z prawa do tego mieszkania, natomiast wynika, że zmuszona była opuścić to mieszkanie „ze względu na złą atmosferę domową”.
Okoliczności, w których złożyła to oświadczenie, powódka bliżej wyjaśniła w swoich zeznaniach. Oświadczenie woli powódki zawartej w tym oświadczeniu – „postanowiłam tu nie wrócić” należy tłumaczyć zgodnie z zasadami współżycia społecznego (art. 65 § 1 kc), które przemawiają na jej korzyść.
Sprawa ma jeszcze jeden aspekt. Otóż przepis art. 216 § 1 Prawa spółdzielczego wymaga, aby po rozwodzie małżonkowie w terminie 1 roku zawiadomili spółdzielnię, któremu przypadło spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, albo przedstawili dowód wszczęcia postępowania sądowego o przydział tego prawa. Żaden z małżonków nie dokonał tych czynności.
Stosownie zatem do § 2 art. 216 pozwana powinna wyznaczyć im w tym celu dodatkowy termin, nie krótszy niż trzy miesiące, uprzedzając o skutkach, jakie może spowodować jego niezachowanie a po bezskutecznym upływie tego terminu podjąć uchwałę o wygaśnięciu spółdzielczego prawa do lokalu.
Pozwana nie zrealizowała powyższego uprawnienia (także obowiązku) mimo, że najpóźniej w dniu 18 października 1989 r. wiedziała o rozwodzie małżonków P.
Według art. 219 § 2 Prawa spółdzielczego w wypadkach określonych w statucie spółdzielnia może odmówić przekształcenia lokatorskiego prawa do lokalu na własnościowe.
Statut pozwanej w § 27 ust. 2 stanowi, że spółdzielnia może odmówić przekształcenia prawa do lokalu na własnościowe, jeżeli m.in. z wnioskiem występuje członek po rozwodzie, ale przed dokonaniem podziału majątku wspólnego, a spółdzielcze prawo do lokalu było objęte małżeńską wspólnością ustawową. Chodzi tu o ochronę drugiego małżonka, który w razie podziału musiałby, otrzymując w wyniku podziału spółdzielcze prawo do lokalu, być zobowiązany do nadmiernych spłat; choć jest to chyba zbyteczna dbałość o interes drugiego małżonka, skoro do przekształcenia, jako czynności przekraczającej zwykły zarząd, nie może dojść bez jego zgody (por. cyt. Komentarze str. 424).
ZADZWOŃ TERAZ