Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 9 lipca 1999 r.
III CZP 18/99
Możliwe jest, na żądanie jednego z byłych małżonków, orzeczenie eksmisji drugiego z nich z mieszkania stanowiącego przedmiot wspólnego lokatorskiego prawa spółdzielczego, jeżeli drugi małżonek, w stosunku do którego w wyroku rozwodowym orzeczono eksmisję, mieszkanie to opuścił, a następnie ponownie je zajął.
Uzasadnienie
Uwzględniając powództwo Danuty L. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza w Krakowie wyrokiem z dnia 13 lipca 1998 r. nakazał pozwanemu Andrzejowi L. opróżnienie i wydanie powódce lokalu mieszkalnego położonego w W. na osiedlu Sienkiewicza nr 12/24.
Sąd ustalił, że spółdzielcze lokatorskie prawo do tego mieszkania należy do majątku wspólnego stron. Ich małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód, a w wyroku rozwodowym z dnia 10 maja 1982 r. sygn. akt (…) orzeczono na podstawie art. 58 § 2 kro eksmisję Andrzeja L. ze wspólnego mieszkania. Opuścił on dobrowolnie lokal i wyjechał do b. ZSRR, gdzie podjął pracę oraz zawarł nowy związek małżeński. W 1992 r. powódka wyjechała do córki mieszkającej w Anglii, a po jej powrocie w 1994 r. okazało się, że pozwany zajął wspólne mieszkanie wraz z drugą żoną.
Odmawiając Danucie L. dostępu do mieszkania pozwany powołał się na przysługujące mu spółdzielcze prawo do lokalu, które dotychczas nie zostało podzielone, aczkolwiek postępowanie w sprawie o podział majątku wspólnego zostało już wszczęte.
Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo dlatego, że pozwany utracił prawo do zamieszkania we wspólnym lokalu, a zajmując go w czasie nieobecności byłej żony ukrył wobec Spółdzielni Mieszkaniowej w W. orzeczenie rozstrzygające o mieszkaniu w wyroku rozwodowym. Ponadto – zdaniem Sądu Rejonowego – pozwany nie może korzystać z ochrony przewidzianej w art. 5 kc ze względu na sposób swego postępowania.
Przy rozpoznawaniu apelacji przez Sąd Okręgowy w Krakowie, wyłoniło się przedstawione na podstawie art. 390 § 1 kpc zagadnienie prawne, dotyczące skutków prawnych orzeczenia w wyroku rozwodowym eksmisji jednego z małżonków (art. 58 § 2 kro) oraz trwałości tych skutków.
Sąd odwoławczy opowiedział się za możliwością ponownej eksmisji eksmitowanego już byłego małżonka, jeżeli po dobrowolnym wykonaniu eksmisji orzeczonej w wyroku rozwodowym, lecz przed podziałem majątku wspólnego, ponownie zajął on wspólny lokal wbrew woli drugiego z rozwiedzionych małżonków.
Sąd wskazał też na pogląd odmienny, nawiązujący do równego prawa małżonków do mieszkania spółdzielczego, wchodzącego w skład ich majątku wspólnego (art. 218 Prawa spółdzielczego), kiedy to, po dobrowolnym wykonaniu eksmisji przez eksmitowanego w trybie art. 58 § 2 kro byłego małżonka, następuje zneutralizowanie skutków tej eksmisji, i wówczas drogą do uzyskania mieszkania byłby jedynie podział majątku dorobkowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Możliwość orzekania w wyroku rozwodowym eksmisji jednego z małżonków ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2 zd. 2 kro) pojawiła się w wyniku nowelizacji art. 58 kro dokonanej ustawą z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1975 r. Nr 45 poz. 234), która weszła w życie w dniu 1 marca 1976 r. Ta nowa kognicja sądu mieści się w sferze szerszego uprawnienia do decydowania o wspólnym mieszkaniu rozwiedzionych małżonków w celu likwidowania lub łagodzenia obecnych i przyszłych konfliktów rodzinnych.
W literaturze przedmiotu została zwrócona uwaga na podwójną naturę art. 58 § 2 zd. 2 kro: procesową i materialnoprawną. Unormowanie procesowe zezwoliło na orzekanie o eksmisji małżonka w wyroku rozwodowym, natomiast charakter materialnoprawny miało wykreowanie samodzielnej podstawy eksmisji, i to niezależnie od tego, jaki tytuł prawny przysługiwał małżonkom do ich wspólnego mieszkania, byleby prawo do mieszkania należało do majątku wspólnego. Możliwości takiej nie było przed dniem 1 marca 1976 r. Tak np. w wyroku z dnia 7 marca 1969 r. III CRN 33/69 (OSPiKA 1971/10 poz. 174) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że przed podziałem majątku wspólnego brak jest legitymacji czynnej do żądania przez jednego z byłych małżonków wyeksmitowania drugiego z nich ze wspólnego lokalu spółdzielczego. Żaden bowiem z małżonków nie może poczytywać siebie za wyłącznie uprawnionego do całości spółdzielczego prawa do lokalu, a orzeczenie eksmisji któregokolwiek z nich oznaczałoby pozbawienie współwłaściciela posiadania i korzystania z przedmiotu stanowiącego współwłasność (patrz też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1973 r. III CRN 424/72 OSNCP 1974/1 poz. 14). Ograniczenia takie nie obowiązują po nowelizacji, nawet co do małżonka, z którego członkostwem spółdzielcze prawo do lokalu jest związane (por. tezę II wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez małżonków, oraz o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 2, 3 i 4 kro) – uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77 OSNCP 1978/3 poz. 39). Artykuł 58 § 2 kro jest bowiem przepisem szczególnym, który w interesie rodziny zezwolił na ograniczenie, w przewidzianych w nim okolicznościach, praw jednego z małżonków do dorobkowego mieszkania.
Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego istotne są skutki zamieszczone w wyroku rozwodowym orzeczenia eksmisyjnego. Eksmitowany małżonek nie traci mianowicie spółdzielczego prawa do lokalu objętego wspólnością ustawową (art. 32 § 1 kro w związku z art. 218 § 1 Prawa spółdzielczego), ponieważ definitywne rozstrzygnięcie co do tego prawa następuje dopiero w sądowym postępowaniu o podział majątku wspólnego (art. 566-567 kpc), lub w umownym podziale dorobku (art. 1038 § 2 kc w związku z art. 46 kro), a ponadto eksmisja nie przesądza o sposobie podziału prawa do mieszkania (teza VIII Zaleceń kierunkowych w sprawie wzmożenia ochrony rodziny – uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75 OSNCP 1976/9 poz. 184, teza II cyt. uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77 oraz wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu – uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 OSNCP 1975/3 poz. 37). Traci ona natomiast prawo do zamieszkania w dotychczasowym, wspólnym lokalu spółdzielczym, a jednocześnie drugi z rozwiedzionych małżonków zachowuje to prawo w sposób wyłączny (patrz tezę VI cyt. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77).
Orzekając eksmisję na podstawie art. 58 § 2 zd. 2 kro sąd nie określa – podobnie jak przy orzeczeniu jej w trybie zwykłym – okresu obowiązywania nakazu eksmisyjnego, a zatem obowiązuje on na zasadach ogólnych. Wykonanie tej eksmisji, dobrowolne albo przymusowe, nie neutralizuje skutków tego orzeczenia; utrata uprawnień do zamieszkania we wspólnym lokalu przez eksmitowanego byłego małżonka nadal obowiązuje, jeżeli nie uzyska on uprawnień do lokalu w następstwie dokonanego później podziału majątku wspólnego. Wyeksmitowany małżonek nie może więc zamieszkać w dorobkowym lokalu spółdzielczym wbrew woli małżonka uprawnionego, któremu z kolei przysługują środki prawne wymuszające status quo, także windykacyjne i negatoryjne. Z kodeksowych przepisów o ochronie własności (art. 222 kc) jednoznacznie korzystają członkowie spółdzielni mieszkaniowej mający własnościowe prawo do lokalu (art. 251 kc w związku z art. 233 § 1 Prawa spółdzielczego) oraz najemcy (art. 690 kc), należy jednak uznać, że uprawnienie takie przysługuje również członkom spółdzielni dysponującym lokatorskim prawem do lokalu. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 listopada 1985 r. II CR 149/85 (OSNCP 1986/10 poz. 162), odwołując się do uprawnień najemcy (argumentum a minori ad maius). Możliwe więc jest, na żądanie jednego z byłych małżonków, orzeczenie eksmisji drugiego z nich z mieszkania stanowiącego przedmiot dorobkowego lokatorskiego prawa spółdzielczego, jeżeli drugi rozwiedziony małżonek, w stosunku do którego w wyroku rozwodowym orzeczono eksmisję, mieszkanie to opuścił, a następnie ponownie je zajął. Eksmitowany w trybie art. 58 § 2 zd. 2 kro były małżonek nie jest bowiem uprawnionym do zajmowania wspólnego lokalu w rozumieniu art. 222 § 1 kc.
Orzeczeniu ponownej eksmisji nie sprzeciwia się wszczęcie sądowego postępowania o podział majątku wspólnego (art. 618 § 2 kpc w związku z art. 567 § 3 kpc i art. 688 kpc), ponieważ tego rodzaju sprawa eksmisyjna nie należy do spraw wymienionych w art. 618 § 1 kpc. Nie jest to bowiem ani sprawa o prawo do żądania podziału dorobku, ani spór o przynależność spółdzielczego prawa do lokalu do majątku wspólnego, ani też sprawa dotycząca roszczeń z tytułu posiadania mieszkania. Ponadto celem eksmisji orzeczonej w wyroku rozwodowym jest odseparowanie rozwiedzionych małżonków z uwagi na rażąco naganne postępowanie jednego z nich oraz utrzymanie takiego stanu na przyszłość. Do czasu rozstrzygnięcia o podziale majątku wspólnego skutki orzeczenia eksmisyjnego z art. 58 § 2 zd. 2 kro zostają więc utrzymane w mocy.
Z przytoczonych względów należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały.
ZADZWOŃ TERAZ