Uchwała SN III CZP 72/83 z dnia 16 stycznia 1984 r.

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna
z dnia 16 stycznia 1984 r.
III CZP 72/83
W sprawie o podział majątku wspólnego jest dopuszczalne, przy odpowiednim stosowaniu art. 317 § 1 kpc (art. 13 § 2 kpc), wydanie postanowienia częściowego obejmującego tylko niektóre składniki tego majątku. Orzeczenie takie musi jednak zawierać rozstrzygnięcie zarówno o przyznaniu tych składników, jak i o koniecznych rozliczeniach z tego tytułu.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:
Po orzeczeniu rozwodu wnioskodawczyni wystąpiła w niniejszej sprawie o dokonanie podziału jednego ze składników majątku wspólnego, a mianowicie spółdzielczego prawa do lokalu. W uzasadnieniu powołała się na to, że na skutek znęcania się przez uczestnika postępowania nad nią i ich dwojgiem dzieci musiała mieszkanie to opuścić, że uczestnik skazany został za przestępstwo z art. 184 § 1 kk na karę dwóch lat pozbawienia wolności z zawieszeniem na 4 lata, że zmuszona została do wynajęcia jednej izby, w której mieszka wraz z dziećmi, podczas gdy uczestnik zajmuje sam mieszkanie stron. Powołując się także na to, iż uczestnik postępowania w niewielkim stopniu przyczynił się do uzyskania tego mieszkania, wnosiła o przyznanie jej prawa do lokalu ze spłatą na rzecz uczestnika postępowania.
Uczestnik postępowania zarzucił, że wniosek jest w istocie żądaniem podziału majątku dorobkowego, a zatem – stosownie do art. 1038 § 1 kc, art. 46 kro oraz art. 684 kpc powinien obejmować cały dorobek stron, gdyż nie nastąpił umowny podział pozostałych jego składników.
Postanowieniem częściowym z dnia 1 lipca 1983 r. Sąd rejonowy dokonał częściowego podziału majątku dorobkowego przez „przydzielenie” spółdzielczego prawa do lokalu (bliżej w sentencji nie określonego) wraz z wkładem wnioskodawczyni, z zastrzeżeniem że rozliczenie z tytułu ewentualnych spłat nastąpi w orzeczeniu końcowym. Sąd ten uznał, że w części dotyczącej mieszkania sprawa została dostatecznie wyjaśniona, a sytuacja wnioskodawczyni i jej dzieci wymaga zapewnienia im normalnych warunków życia i nauki.
Przy rozpoznawaniu rewizji uczestnika postępowania od tego postanowienia (opartej na zarzucie pozbawienia uczestnika możności obrony swoich praw) Sąd Wojewódzki powziął wątpliwość co do tego, czy możliwe jest wydanie postanowienia częściowego rozstrzygającego o częściowym podziale majątku dorobkowego odnośnie do poszczególnych jego składników. W obszernym uzasadnieniu Sąd Wojewódzki przedstawił argumenty przemawiające za możliwymi rozwiązaniami tej kwestii, ostatecznie jednak wskazał, że bardziej przekonywające są racje przemawiające przeciwko dopuszczalności wydania takiego orzeczenia i opowiedział się za udzieleniem odpowiedzi negatywnej na przedstawione pytanie.
Udzielając odpowiedzi, Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:
Zarówno ze sposobu sformułowania zagadnienia prawnego, jak i z uzasadnienia przytoczonego przez Sąd Wojewódzki wynika, że założył on, iż wydanie postanowienia częściowego w sprawie o podział majątku wspólnego oznacza jednocześnie dokonanie podziału ograniczonego do części tego majątku. W konsekwencji Sąd ten analizował stosunek art. 317 § 1 kpc do art. 1038 § 1 kc, wyrażając na tym tle pogląd, że uznanie dopuszczalności wydania postanowienia częściowego czyniłoby zbędnym istnienie przepisu art. 1038 § 1 kc.
Stanowisko to nie jest prawidłowe, a poza tym pozostaje w sprzeczności z sytuacją, z jaką miał Sąd Wojewódzki do czynienia przy rozpoznawaniu wniesionej rewizji (art. 391 § 1 zdanie pierwsze kpc).
Intencją wnioskodawczyni, jak to wynika z wyraźnych sformułowań zawartych w jej wniosku, było domaganie się częściowego podziału majątku wspólnego, a mianowicie ograniczonego do jednego ze składników dorobku, tj. spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego. Żądanie takie uzasadniła szczególnymi okolicznościami faktycznymi, przemawiającymi – jej zdaniem – za potrzebą pilnego zapewnienia jej możliwości zamieszkania wraz z dziećmi w tym mieszkaniu i usunięcia z niego uczestnika postępowania. Ten ostatni – jak sam wskazał – licząc się z tym, że Sąd prawo to przyzna wnioskodawczyni, wniósł o objęcie podziałem także pozostałych składników majątku wspólnego, w tym i ruchomości znajdujących się w tym mieszkaniu.
Wnioskodawczyni zmieniła wówczas w istocie swoje stanowisko, twierdząc, że w świetle art. 1038 kc i art. 317 kpc istnieją ważne powody do dokonania częściowego „zniesienia współwłasności” przez wydanie postanowienia częściowego i do orzeczenia w przyszłości o pozostałych składnikach majątkowych, które strony zgłoszą w toku dalszego postępowania. Przedstawiła jednocześnie własne zestawienie pozostałych składników majątku dorobkowego.
Wprawdzie bez powołania się na podstawy prawne i przytoczenia przepisów prawa Sąd Rejonowy uznał jednak, że sprawa została dostatecznie wyjaśniona do rozstrzygnięcia w części dotyczącej mieszkania i wydał postanowienie częściowe o częściowym podziale majątku wspólnego. Wyraźnie przy tym potwierdził wynikającą już z tego ujęcia intencję kontynuowania postępowania w odniesieniu do pozostałych zgłoszonych przedmiotów, zapowiadając (także w sentencji postanowienia częściowego) wydanie orzeczenia końcowego.
Przy prawidłowej więc ocenie tych okoliczności faktycznych mogło powstać w tej sprawie zagadnienie natury procesowej, a mianowicie, czy możliwe jest wydanie w sprawie o podział majątku wspólnego postanowienia częściowego, nie zaś kwestia, czy dopuszczalne jest i od jakich przesłanek zależne dokonanie sądowego podziału majątku wspólnego ograniczonego do rozstrzygnięcia o części jego składników.
Nie jest tym samym trafne zapatrywanie Sądu Wojewódzkiego, że częściowe postanowienie o podziale majątku wspólnego z natury rzeczy jest niczym innym jak podziałem części tego majątku. Są to bowiem dwie różne kwestie niezależnie unormowane, co w konsekwencji może powodować, że problem dopuszczalności wydania postanowienia częściowego może wyniknąć zarówno w sprawie, w której przedmiotem żądania jest dokonanie podziału całego majątku wspólnego, jak i w sprawie, w której z ważnych powodów wniesiono o ograniczenie podziału do części tego majątku.
Także bowiem i wówczas nie można wyłączyć, że w zróżnicowanym stopniu może być dostatecznie wyjaśniona do rozstrzygnięcia tylko część nawet tak ograniczonego żądania.
Rozważając kwestię dopuszczalności wydawania w postępowaniu nieprocesowym postanowień częściowych, a więc odpowiedniego stosowania art. 317 kpc w takim postępowaniu, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 22 września 1977 r. III CZP 72/77 (OSNCP 1978/4 poz. 65) – powołanej zresztą przez Sąd Wojewódzki – zajął już stanowisko pozytywne, uznając, że trudno dopatrzyć się argumentów przemawiających przeciwko możliwości wydania postanowienia częściowego, gdy jedno z żądań lub niektóre z nich zostaną należycie wyjaśnione.
Stanowisko to znalazło potwierdzenie w praktyce dalszego orzecznictwa, między innymi w postanowieniu z dnia 4 lipca 1983 r. III CRN 129/83 (OSNCP 1984/5 poz. 75), w którym wyrażono pogląd, że nie tylko nie jest wyłączone, ale może być wręcz celowe wydanie postanowienia częściowego w postępowaniu nieprocesowym, w szczególności także w postępowaniu o dział spadku, tylko co do jednego składnika majątkowego spadku, zwłaszcza, gdy jest to prawo do mieszkania, składnik podstawowy i dla uczestników ze względów życiowych zasadniczy.
Trafnie również powołał się Sąd Wojewódzki na argumenty (choć ich znaczenia ostatecznie nie podzielił) wynikające z unormowań dotyczących orzekania o mieszkaniu i podziale majątku wspólnego w sprawie o rozwód wprowadzonych do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w ustawie z dnia 19 grudnia 1975 r. (Dz. U. 1975 r. Nr 45 poz. 234). Intencje ustawodawcy bowiem – na co wskazywał Sąd Najwyższy m.in. w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77 zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu zajmowanym przez małżonków oraz o podziale majątku wspólnego (OSNCP 1978/3 poz. 39) – sprowadzały się do zapewnienia sprawniejszej realizacji w orzecznictwie sądowymi funkcji ochrony rodziny.
Okoliczności ustalone w sprawie niniejszej, takie jak nie kwestionowany fakt niezamieszkiwania wnioskodawczyni z dziećmi w lokalu spółdzielczym, a zajmowanie go – sprzecznie z interesem rodziny (art. 58 § 4 kro) – wyłącznie przez uczestnika postępowania, przemawiają w szczególny sposób za uznaniem, że zarówno dopuszczalne, jak i celowe było wydanie postanowienia częściowego zmierzającego do pilnej zmiany tej sytuacji. Także i ten wzgląd uzasadniał udzielenie odpowiedzi twierdzącej na przedstawione pytanie.
Realizacja tego słusznego celu nie została jednak dokonana przez Sąd Rejonowy w sposób konsekwentny.
Po pierwsze – Sąd ten pominął wiążące wskazanie zawarte w tezie IX uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 (OSNCP 1975/3 poz. 37) zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu. Mimo bowiem wadliwej redakcji sentencji orzeczenia Sąd ten w istocie orzekł o przyznaniu wnioskodawczyni spółdzielczego prawa do lokalu dotychczas wspólnego, miał zatem obowiązek nakazać uczestnikowi postępowania wydanie lub opuszczenie lokalu, określając stosownie do okoliczności odpowiedni termin. Brak ten oczywiście uchybia celowi tego orzeczenia.
Po drugie – trafnie wskazał Sąd Wojewódzki, że w takim postanowieniu częściowym konieczne było dokonanie całkowitego rozliczenia związanego z przyznaniem prawa do lokalu wraz z wkładem, bez odsyłania w tej mierze do postanowienia końcowego. Pomijając bowiem przytoczony przez Sąd Wojewódzki stan niepewności ze względu na możliwą zmianę w toku dalszego postępowania wartości tego składnika majątku wspólnego, za taką koniecznością przemawia – jak na to wskazał Sąd Najwyższy w powołanym już postanowieniu z dnia 4 lipca 1983 r. III CRN 129/83 (OSNCP 1984/5 poz. 75) – prawidłowa wykładnia art. 317 § 1 kpc. Przedmiotem bowiem żądania wnioskodawczyni w tej części było przyznanie jej tego prawa za spłatą na rzecz uczestnika postępowania i nakazanie mu opuszczenia tego lokalu, wszystkie więc te elementy wymagały równoczesnego rozstrzygnięcia (art. 1044 kc, art. 624 kpc, art. 212 kc w związku z art. 1035 kc oraz w związku z art. 46 kro, art. 567 § 3 kpc i art. 688 kpc). Uzupełniającym argumentem jest także to, że przyznanie odpowiedniej spłaty może być elementem ułatwiającym uczestnikowi postępowania zaspokojenie jego potrzeb mieszkaniowych.
Przeciwko takiej wykładni nie może przemawiać ewentualna niedogodność takiej sytuacji w porównaniu z tą, jaka mogłaby mieć miejsce, gdyby sprawa o podział majątku wspólnego była rozstrzygana w postanowieniu obejmującym całe rozstrzygnięcie o wszystkich składnikach.
Wprawdzie istotnie możliwe byłoby wówczas dokonywanie (niekiedy o odmiennym w sumie wyniku) całościowego rozliczenia, a więc z uwzględnieniem wartości pozostałych poza prawem do lokalu składników majątkowych, z większą niekiedy możliwością kompensowania spłat przyznaniem wartościowszych składników, jednakże muszą przeważać nie te względy natury w istocie technicznej. Celem nadrzędnym – tak jak to ma miejsce w sprawie niniejszej – powinno być spełnienie przesłanek przemawiających za wykorzystaniem możliwości wynikającej z art. 317 § 1 kpc w związku z art. 13 § 2 kpc.
Ubocznie należy wskazać na oczywiście niedostateczne określenie przez Sąd Rejonowy przedmiotu, jakiego dotyczyło rozstrzygnięcie zawarte w zaskarżonym postanowieniu. Ze względu na skutki związane z treścią tego orzeczenia przyznawane prawo powinno być odniesione do konkretnego lokalu z wymienieniem zarówno Spółdzielni, jak i szczegółowego położenia.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.