Uchwała SN III CZP 97/96 z dnia 6 września 1996 r.

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 6 września 1996 r.
III CZP 97/96
Wierzytelność powstała po zniesieniu wspólności ustawowej, obciążająca tylko jednego z małżonków, może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na udziale dłużnika w prawie użytkowania wieczystego.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne wystąpiło w następującym stanie faktycznym:
W dniu 12 czerwca 1984 r. małżonkowie Danuta i Marek N. zostali wpisani w księdze wieczystej Kw Nr 11397 jako użytkownicy wieczyści nieruchomości Skarbu Państwa położonej w B. na zasadach wspólności ustawowej. Własność nieruchomości przeszła następnie na rzecz Gminy, a wspólność ustawowa obejmująca majątek małżonków została zniesiona z dniem 1 lutego 1992 r.
W związek z poręczeniem wekslowym Marka N. z 28 października 1992 r. został on zobowiązany nakazem zapłaty do świadczenia na rzecz Towarzystwa Wspólnego Inwestowania SA w E. kwoty 44 522 000 zł. Ponadto w stosunku do Marka N. zostały wystawione przez Urząd Skarbowy w B. trzy tytuły wykonawcze na łączną kwotę 5 288,04 zł obejmujące zaległości podatkowe powstałe w czasie od czerwca 1992 r. do grudnia 1993 r.
Na skutek wniosków obu wyżej wymienionych wierzycieli Sąd Rejonowy w Braniewie dokonał w dniu 1 kwietnia 1993 r. w Kw Nr 11397 wpisu hipoteki przymusowej na rzecz Towarzystwa Wspólnego Inwestowania SA, zaś w dniu 8 grudnia 1995 r. wpisu takiej hipoteki na rzecz Skarbu Państwa – Urzędu Skarbowego. Pierwszy z tych wpisów zaskarżyła Danuta N., podnosząc m.in., że wpis ten mógłby dotyczyć „udziału w nieruchomości” Marka N., zatem powinno obciążać tylko jego prawo, zważywszy na zniesioną z początkiem 1992 r. wspólność majątkową.
Wątpliwości, jakie nasunęły się Sądowi Wojewódzkiemu przy rozpoznawaniu rewizji, wiązały się z odnotowanymi przez ten Sąd rozbieżnymi poglądami przedstawicieli doktryny na temat skuteczności rozporządzenia przez jednego z małżonków udziałem w majątku wspólnym uzyskanym w wyniku zniesienia wspólności majątkowej, a także ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zajętym w orzeczeniu z 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 (OSN 1977/10 poz. 188). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że zarówno rozporządzenie udziałem w przedmiocie majątkowym, który był objęty wspólnością, jak również obciążenie takiego udziału bez zgody drugiego małżonka jest bezskutecznie, o ile narusza uprawnienia tego małżonka przysługujące mu na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W związku ze sformułowaniem zagadnienia prawnego trzeba zwrócić uwagę na to, że małżonkowie Danuta i Marek N. nie są właścicielami nieruchomości objętej księgą wieczystą KW Nr 11397, lecz służy im prawo użytkowania wieczystego tej nieruchomości . Pytanie o wpis hipoteki przymusowej może zatem dotyczyć tylko prawa użytkowania wieczystego, a nie „nieruchomości”. W związku z tym Sąd Najwyższy odniesie swoje rozważania jedynie do hipoteki przymusowej na prawie użytkowania wieczystego.
W przepisach ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. 1982 r. Nr 19 poz. 147) ustawodawca stwierdził wyraźnie, że przedmiotem hipoteki może być także użytkowanie wieczyste (art. 65 ust. 3). Brak jest natomiast wyraźnego stwierdzenia co do możliwości obciążenia hipoteką ułamkowej części tego prawa, tak jak to zostało wypowiedziane w odniesieniu do ułamkowej części nieruchomości, jeżeli stanowi ona udział współwłaściciela (art. 65 ust. 2). Sprawę rozstrzyga jednak art. 65 ust. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, który do hipoteki określonej m.in. w ustępie 3 tego przepisu nakazuje stosować odpowiednio przepisy o hipotece na nieruchomości, co należy odczytać w taki sposób, że udział w użytkowaniu wieczystym może być obciążony hipoteką. Takie stanowisko zajmują też komentatorzy ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
O ile nie powinno być wątpliwości co do zdolności rozporządzania, a więc obciążania hipoteką udziału w prawie użytkowania wieczystego, nabytym od właściciela nieruchomości lub nabytym w drodze dalszej czynności prawnej od użytkownika wieczystego, to jawią się takie wątpliwości odnośnie do udziału, który powstał w wyniku zniesienia małżeńskiej wspólności majątkowej. Wspólność obejmuje masę majątkową, do której wchodzi wiele składników majątkowych (praw i rzeczy). Zatem jeżeli dochodzi do zniesienia wspólności, to uzyskany przez każdego z małżonków udział jest udziałem w wielu składnikach majątkowych, w tym także w prawie użytkowania wieczystego, jeżeli takie prawo wchodziło do wspólnego majątku. W rozpatrywanej sprawie należy więc rozważyć dopuszczalność obciążenia hipoteką udziału, nie w całości wspólnej masy majątkowej, lecz w przedmiocie (prawie), który był objęty tą wspólnością.
W związku z odesłaniem w art. 46 kro, w kwestiach nie unormowanych w artykułach poprzedzających, do przepisów kodeksu cywilnego o dziale spadku oraz w związku z dostrzeganymi w nauce prawa podobieństwami stosunków majątkowych małżeńskich, powstałych po zniesieniu wspólności ustawowej, a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego, z sytuacją spadkobierców przed działem spadku, zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego , jak też w doktrynie zarysowało się stanowisko o konieczności odpowiedniego stosowania art. 1036 kc do stosunków majątkowych małżonków po zniesieniu wspólności ustawowej. przepis ten stanowi, że spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzać udziałem w przedmiocie należącym do spadku, w braku zaś zgody któregokolwiek z nich rozporządzenia jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Konieczność stosowania w drodze analogii art. kc do stosunków majątkowych małżeńskich stwierdził Sąd Najwyższy w powiększonym składzie w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 października 1962 r. 1 CO 22/62 (OSNCP 1964/1 poz. 2). Teza tej uchwały miała następujące brzmienie: „Zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków”. Wprawdzie uchwała ta zapadła przed wejściem w życie obecnie obowiązującego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale przy takiej samej regulacji omawianej kwestii jak obecnie, toteż późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego nawiązywało do tej uchwały. Wskazuje na to powołany przez Sąd Wojewódzki wyrok z 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 (OSNCP 1977/10 poz. 188) oraz wydana w ostatnich latach uchwała z 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93 (OSNCP 1994/2 poz. 30). Podobne było stanowisko doktryny. Wbrew odmiennemu mniemaniu Sądu Wojewódzkiego zajmowali je także S. Breyer i S. Gross, którzy we wskazanym przez Sąd komentarzu stwierdzili, że każdy z małżonków może rozporządzać bez przeszkód swoim udziałem „w całości masy majątkowej”powstałej po ustaniu wspólności, natomiast rozporządzenie udziałem w przedmiocie wchodzącym w art. 1036 kc (str. 219). racje, którymi kierował się Sąd Najwyższy o doktryna przy przyjęciu takiego rozwiązania, były złożonej natury. Wśród nich wskazywano głównie na to, że rozporządzenie przez małżonka udziałem w przedmiocie, który był składnikiem majątku wspólnego, nie może stanowić przeszkody w realizacji uprawnień drugiego małżonka do wystąpienia z żądaniem przewidzianym w art. 43 § 2 kro, ani nie może stwarzać zagrożenia dla tego małżonka w podziale majątku wspólnego.
Skład rozstrzygający niniejsze zagadnienie prawne podziela pogląd o bezskuteczności rozporządzenia, po ustaniu wspólności ustawowej, udziałem małżonka w przedmiocie (prawie), który był objęty wspólnością ustawową, jeżeli nie było na to zgody drugiego małżonka, o ile naruszałoby to uprawnienia tego małżonka, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. Poglądu tego nie można jednak odnosić do hipoteki przymusowej.
Przepis art. 1036 kc mówi i rozporządzeniu spadkobiercy, które w określonych warunkach może być uznane za bezskuteczne. Pojęcie „rozporządzenie” jest rozumiane w nauce prawa jako czynność prawna, której celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenia albo zniesienie prawa majątkowego. Definicję tę uzupełnia się twierdzeniem, że rozporządzenie dotyczy istniejącego prawa majątkowego i zmierza po stronie dokonującego czynności prawnej do utraty tego prawa lub takiej zmiany, która polega na jego ograniczeniu lub osłabieniu. Mając powyższe na uwadze, nie sposób przyjąć, że wpis hipoteki przymusowej mieści się w dyspozycji art. 1036 kc.
Przewidujący hipotekę przymusową art. 109 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowi, że wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określony w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Ten rodzaj hipoteki określa się jako „szczególny środek egzekucyjny” i jest on wykorzystywany przez wierzyciela bez zgody, a nawet wbrew woli właściciela nieruchomości czy użytkownika wieczystego. Przy ustanowieniu hipoteki przymusowej, będącej ograniczonym prawem rzeczowym obciążającym nieruchomość, względnie określone przepisami wyżej powołanej ustawy prawo dłużnika, nie ma miejsca na czynność prawną dłużnika w rozumieniu art. 1036 kc, tj. taką której celem i bezpośrednim skutkiem byłoby obciążenie jego prawa hipoteką przymusową. sama nazwa tej hipoteki potwierdza zastosowanie szczególnego ustawowego przymusu wobec dłużnika.
Poza tym wypada zwrócić uwagę na to, że wpis jednej z hipotek przymusowych, od którego została złożona rozpoznawana przez Sąd Wojewódzki rewizja, wiąże z zobowiązaniem publicznoprawnym, do jakich zalicza się przewidziane w ustawie z 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (Tekst jednolity Dz. U. 1993 r. Nr 108 poz. 486 ze zm.) obciążenia podatkowe. Nie może być wątpliwości, że wpis hipoteki przymusowej z tytułu nie zapłaconych na rzecz Skarbu Państwa podatków następuje zupełnie niezależnie od woli podatnika czy jego żony i członków rodziny.
Ze względu na to, że art. 1036 kc nie może się odnosić do ustanowienia hipoteki przymusowej na udziale małżonka w prawie wieczystego użytkowania, które do chwili zniesienia wspólności ustawowej stanowiło składnik majątku wspólnego i że brak innych przeszkód prawnych w tym względzie, nie jest dopuszczalne upatrywanie takich przeszkód ze względu na sytuację majątkową małżonka dłużnika. Nie jest w szczególności dopuszczalne przeciwstawianie w omawianym zakresie interesu małżonka dłużnika interesom wierzycieli. Każdemu z nich służą inne, zagwarantowane prawem środki ochrony i – jak dowodzi praktyka sądowa – współmałżonkowie osób podejmujących ryzyko gospodarcze korzystają ze służących im środków ochrony, nierzadko w sposób zagrażający interesom wierzycieli. Dowodzą tego liczne przypadki zniesienia wspólności ustawowej z datą wsteczną, które były przedmiotem wielu orzeczeń Sądu Najwyższego (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1994 r. I CRN 50/94 OSNCP 1994/12 poz. 246). Wskazuje na to również dostrzeżona przez Sąd Najwyższy potrzeba ochrony wierzycieli poprzez zapewnienie im uczestnictwa w postępowaniu o podział majątku wspólnego (uchwała z dnia 12 kwietnia 1995 r. III CZP 34/95 OSNC 1995/7-8 poz. 109).
Wypada zwrócić uwagę także na to, że według poglądu części przedstawicieli nauki prawa interes małżonka dłużnika może być chroniony m.in. w fazie postępowania egzekucyjnego, poprzez ograniczenie możliwości zaspokojenia się wierzyciela z udziału dłużnika w majątku wspólnym, zanim nie dojdzie do zajęcia przez wierzyciela prawa dłużnika do żądania podziału majątku wspólnego i do przeprowadzenia tego podziału. ten aspekt realizacji uprawnień wierzyciela nie był jednak objęty pytaniem ani stanem faktycznym sprawy, zatem nie wymaga rozwinięcia w prowadzonych rozważaniach.
Pozostaje jeszcze jednak okoliczność wymagająca uwagi, a mianowicie stan wpisów w księdze wieczystej KW Nr 11397, które dotyczą prawa użytkowania wieczystego. Zostało ono wpisane jako nabyte „na prawach wspólności ustawowej” (k 22) i chociaż niektóre znajdujące się w aktach zawiadomienia Wydziału Ksiąg Wieczystych nie zawierają wzmianki o „wspólności ustawowej” (k 54 i 173), to jednak wydaje się, by stan prawny wspomnianej księgi wieczystej został uregulowany w związku z orzeczeniem Sądu Rejonowego w Braniewie z 22 grudnia 1993 r. III RC 418/93, znoszącym wspólność ustawową z dniem 1 lutego 1992 r. (k 177). Wskazuje na to wypowiedź odnosząca się do tej kwestii w rewizji Danuty i Marka małżonków N (k 176) oraz przedstawione przez Sąd Wojewódzki ustalenia faktyczne. W tych warunkach w zasadzie przedwczesne jest podnoszenie zagadnienia wpisu hipoteki przymusowej na udziale Marka N. w prawie użytkowania wieczystego. Do czasu, kiedy na podstawie wyżej wymienionego orzeczenia Sądu Rejonowego w Braniewie nie dojdzie do wpisu stanu prawnego zgodnego z treścią art. 42 i 43 kro, prawo użytkowania wieczystego będzie figurowało jako bezudziałowy przedmiot majątku wspólnego. W takim przypadku wpis hipoteki przymusowej musiałby uwzględniać jeszcze inne przesłanki prawne niż te, które zostały poruszone w przedstawionym zagadnieniu prawnym. Licząc się jednak z rzeczywistym stanem prawnym i z możliwością dokonania w księdze wieczystej stosownego wpisu w trakcie toczącego się w tej sprawie postępowania, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione mu zagadnienie prawne na podstawie art. 291 kpc.