Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 17 października 1997 r.
III CKU 47/97
Wartość lokatorskiego prawa do lokalu w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stanowi kwota obliczona w sposób przewidziany w art. 218 § 4 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Tekst jednolity: Dz. U. 1995 r. Nr 54 poz. 288).
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Mielcu postanowieniem z dnia 30 czerwca 1994 r. dokonał podziału majątku wspólnego wnioskodawczyni, Katarzyny K., i uczestnika Jerzego K., po ustaniu między nimi, na skutek rozwodu, ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej. Sąd ten określił wartość wspólnego majątku na kwotę 81.360.000 zł (przed denominacją) i przydzielił: wnioskodawczyni – lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu położonego w M. przy ul. Szafera 16 m. 26, z wkładem mieszkaniowym w kwocie 18.210.000 zł, oraz ruchomości o wartości 25.600.000 zł, a uczestnikowi – rzeczy ruchome wartości 37.550.000 zł; poza tym zasądził od uczestnika dopłatę w celu wyrównania udziałów.
Od postanowienia tego wnieśli rewizje obydwoje byli małżonkowie.
Sąd Wojewódzki w Rzeszowie postanowieniem z dnia 6 czerwca 1995 r. oddalił obydwie rewizje. Oddalając rewizje uczestnika, uznał w szczególności za bezzasadne jego żądania w przedmiocie rozliczenia wartości wspólnego mieszkania.
W kasacji, wniesionej w trybie art. 12 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego… (Dz. U. 1996 r. Nr 43 poz. 189), Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny zarzucił wyrokowi Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 6 czerwca 1995 r. rażące naruszenie art. 387 kpc w związku z art. 381 § 1 kpc, art. 3 § 2, art. 213 § 1, art. 224 § 1, art. 232 i 316 § 1 kpc – w ich brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 1996 r., a także art. 46 kro, art. 212 § 2 kc i art. 218 § 4 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze w brzmieniu nadanym mu przez art. 1 pkt 114 lit. b ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o zmianie ustawy – Prawo spółdzielcze oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. 1994 r. Nr 90 poz. 419), jak również naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej. Podniesione zarzuty pozostają w związku z tym, że sąd rewizyjny nie uwzględnił wartości wspólnego mieszkania, obliczonej w sposób przewidziany w art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego, w jego brzmieniu nadanym mu powołaną ustawą z dnia 7 lipca 1994 r. Wartość ta jest kilkunastokrotnie wyższa od przyjętej przez sąd pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 316 § 1 kpc oraz art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego i art. 212 § 2 kc jest uzasadniony.
Zgodnie z art. 567 § 3 kpc, do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące postępowania w przedmiocie działu spadku, a zatem, między innymi, również art. 684 kpc. Podobnie zatem, jak skład i wartość spadku, także skład i wartość majątku wspólnego byłych małżonków, ustala sąd. Identycznie też, jak w wypadku działu spadku, chwilą właściwą dla określenia wartości wspólnego majątku byłych małżonków jest chwila dokonywania podziału tego majątku, tj. chwila zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 1 kpc).
Według ustalonej linii orzecznictwa Sądu Najwyższego, której początki sięgają jeszcze czasu obowiązywania ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach, przy ustalaniu wartości spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu na potrzeby postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami należy mieć na względzie wskazania zawarte w przepisach Prawa spółdzielczego. Za miarodajne uznano tu przede wszystkim zasady określające wartość lokatorskiego prawa do lokalu na wypadek rozliczeń ze spółdzielnią, w razie wygaśnięcia tego prawa. Po wejściu w życie Prawa spółdzielczego z 1982 r. zasady te wyrażał art. 218 § 4. Odwołując się do tego przepisu, w jego pierwotnym brzmieniu, przyjmowano więc początkowo, po wejściu w życie Prawa spółdzielczego z 1982 r., że równowartością lokatorskiego prawa do lokalu, uwzględnianą przez sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego byłych małżonków, jest suma odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, jaki w chwili podziału obowiązany byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu. Z początkiem lat dziewięćdziesiątych uregulowanie zawarte w tym przepisie utraciło jednak swe praktyczne znaczenie, wobec nie przydzielania przez spółdzielnie mieszkaniowe lokali na warunkach prawa lokatorskiego. Wówczas Sąd Najwyższy zmodyfikował swe dotychczasowe stanowisko w ten sposób, że uznał za miarodajną wartość lokalu odpowiadającą kwocie wkładu mieszkaniowego, jaka w chwili podziału podlegałaby, według statutu spółdzielni, zaliczeniu na poczet wkładu budowlanego przy przekształcaniu prawa do tego lokalu na prawo własnościowe (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1993 r. III CZP 154/92 OSNCP 1993/7-8 poz. 137 i cytowane tam orzecznictwo). Wkrótce jednak doszło do nadania art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego nowego brzmienia, opierającego rozliczenia ze spółdzielnią, w razie wygaśnięcia lokatorskiego prawa, na zasadach dostosowanych do zmienionych realiów. Dokonano tego powołaną już ustawą z dnia 7 lipca 1994 r., która weszła w życie dnia 26 września 1994 r.; brzmienie zaś aktualne, obowiązujące od dnia 1 stycznia 1996 r., nadał mu art. 13 ustawy z dnia 30 listopada 1995 r. o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych, refundacji bankom wypłaconych premii gwarancyjnych oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. 1996 r. Nr 5 poz. 32). Po zmianie art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego w 1994 r. znów więc stało się – zgodnie z dotychczasowym utrwalonym orzecznictwem – możliwe stosowanie przy określaniu wartości lokatorskiego prawa do lokalu w sprawie o podział majątku wspólnego byłych małżonków wskazówek zawartych w tym przepisie. W rezultacie, wartość lokatorskiego prawa do lokalu w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami powinna stanowić kwota obliczona w sposób przewidziany w art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego.
Zaskarżony wyrok zapadł dnia 6 czerwca 1995 r., a więc już po wejściu w życie zmiany art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego, dokonanej powołaną ustawą z dnia 7 lipca 1994 r. Pomimo, że uczestnik, wnosząc rewizję, nie powołał się na nową treść wymienionego przepisu, nieuwzględnienie jej przez sąd rewizyjny stanowiło rażące naruszenie art. 316 § 1 kpc w jego ówczesnym brzmieniu. Zgodnie bowiem z art. 316 § 1 kpc w związku z art. 393 § 1 kpc (w ich ówczesnym kształcie) i art. 13 § 2 kpc, sąd rewizyjny powinien orzekać na podstawie stanu prawnego obowiązującego w chwili zamknięcia rozprawy. Nieuwzględnienie przez sąd rewizyjny, wbrew wspomnianemu nakazowi, art. 218 § 4 Prawa spółdzielczego, stanowiło także rażące naruszenie tego przepisu, a w dalszej konsekwencji – art. 212 § 2 kc (w związku z art. 46 kro oraz art. 1035 kc).
Zaskarżone postanowienie nie tylko rażąco narusza wymienione przepisy, ale także – godząc w konstytucyjną zasadę ochrony praw majątkowych (art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej) – interes Rzeczypospolitej Polskiej; pozwala to uwzględnić kasację, mimo wniesienia jej po upływie terminu przewidzianego w art. 421 § 2 kpc, w jego brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 1996 r.
Z przytoczonych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (393[13] § 1 kpc w związku z art. 417 § 1 i art. 421 § 2 kpc, w ich brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 1996 r., oraz art. 12 ust. 1 i 2 ustawy z 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego…, Dz. U. 1996 r. Nr 43 poz. 189).