Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna
z dnia 12 czerwca 1986 r.
III CZP 26/86
W sprawie z powództwa spadkobiercy przeciwko małżonkowi spadkodawcy o eksmisję z zabudowań znajdujących się na gruncie powoda nie jest dopuszczalne orzeczenie o prawie zatrzymywania (art. 461 kc) z tytułu nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny spadkodawcy, jeżeli dotychczas nie nastąpił podział majątku wspólnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 28 września 1985 r. Sąd Rejonowy w Bielsku Podlaskim orzekł eksmisję pozwanej Luby S. z zabudowanej działki oznaczonej nr (…) o powierzchni 0,25 ha położonej przy ul. 1 Maja 30 w C. za jednoczesną zapłatą przez powoda Mikołaja S. na rzecz tej pozwanej 299.972,50 zł oraz rozstrzygnął o dalszych żądaniach zgłoszonych w pozwie.
Powód jest właścicielem spornej nieruchomości. Nabył ją umową z dnia 12 marca 1982 r. sporządzoną w Państwowym Biurze Notarialnym w B.P. Jej zbywca Michał S. (mąż pozwanej, a brat powoda) zmarł 14 lutego 1983 r. Spadek po zmarłym w całości nabył także powód Michał S. Według dalszych ustaleń dokonanych przez Sąd Rejonowy Luba i Michał małż. S. poczynili na tej działce nakłady w postaci wzniesionych budynków jak: przybudówka, chlew, urządzenia ogrodzenia oraz wyposażenia i remontu domu łącznej wartości 599.945 zł. Pozwanej przysługuje prawo zatrzymania do połowy wartości tych nakładów.
Rozpoznając rewizje obu stron, z których rewizja powoda kwestionowała, dopuszczalność dokonania „podziału majątku dorobkowego Luby i zmarłego Michała S. w trybie zarzutu potrącenia w procesie o eksmisję”, Sąd Wojewódzki przedstawił przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 45 kro przewiduje rozliczenia wynikające z wydatków, nakładów i innych świadczeń poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny oraz poczynionych z majątku odrębnego na majątek wspólny (art. 567 kpc). Przytoczone przepisy mają na uwadze przede wszystkim sytuacje typowe, tj. takie, gdy rozliczenie następuje między majątkiem odrębnym stanowiącym wyłączną własność jednego małżonka a majątkiem wspólnym. Podział majątku wspólnego wyrażającego się w nakładach dokonanych na majątek odrębny następuje z reguły w formie rozliczenia pieniężnego. Powołany przepis art. 45 kro normuje stosunki między małżonkami. W rozpoznawanej sprawie chodzi o rozwiązanie stanu prawnego, jaki powstał między małżonkiem spadkodawcy, a jego spadkobiercą, w wyniku dziedziczenia i uprzedniego nabycia jeszcze za życia spadkodawcy nieruchomości (stanowiącej odrębny majątek tego spadkodawcy), na którą oboje małżonkowie (w czasie trwania ich małżeństwa) dokonali nakładów. Nabycie przez powoda własności nieruchomości, na której znajdują się sporne nakłady, wywarło i ten skutek, że własność nabywcy tej nieruchomości rozciąga się i na budynki, i na inne urządzenia. Stosownie bowiem do art. 46 i 48 kc własność nieruchomości obejmuje jej części składowe, niezależnie od źródła pochodzenia środków przeznaczonych na budowę. Czyli budynki i pozostałe urządzenia nie mogą być traktowane jako odrębny od gruntu przedmiot majątku wspólnego. Stanowią one nakład z majątku wspólnego na nieruchomość stanowiącą aktualnie własność osoby trzeciej. Swoistość tego nakładu w postaci wzniesienia (wyremontowania) budynku ze środków pochodzących z majątku wspólnego na nieruchomość, która nie wchodzi w skład tego majątku, polega na tym – jak wskazano w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1982 r. III CZP 54/81 (OSNCP 1982/5-6 poz. 71) – że do majątku wspólnego, a tym samym do majątku objętego podziałem, nie wchodzi budynek jako odrębny przedmiot majątkowy, lecz wierzytelność pieniężna stanowiąca równowartość dokonanego w tej postaci nakładu. Niezależnie zatem, czy majątek wspólny obejmuje własność rzeczy lub inne prawa majątkowe, w tym i wierzytelności, podział jego może nastąpić przy zachowaniu określonego trybu postępowania (art. 567, art. 680-690 kpc). Okoliczność zaś, że ustanie wspólności nastąpiło – jak z w rozpoznawanym wypadku – przez śmierć jednego z małżonków i powinno nastąpić objęcie jednym wnioskiem i połączenie w jednym postępowaniu podziału majątku z działem spadku, nie zmienia istoty tego szczególnego trybu postępowania, w którym następuje rozliczenie z powiązań prawno-gospodarczych między majątkiem wspólnym a majątkami odrębnymi małżonków w ramach obowiązującej ich małżeńskiej wspólności majątkowej. Istniejące uprawnienie każdego z uczestników postępowania zmierzających do przeprowadzenia rozliczeń z tytułu uczynionych wydatków, nakładów i spłaconych długów jednego z małżonków może – pomimo równych udziałów małżonków – w majątku wspólnym doprowadzić do odmiennych rezultatów od mierzonych wysokością udziałów w ukształtowanej współwłasności w częściach ułamkowych. W krańcowym wypadku, dokonane rozliczenia (i zaliczenia) elementów składowych dotychczas wspólnego majątku mogą doprowadzić do przyznania w całości tego majątku spadkobiercy zmarłego małżonka albo pozostałemu przy życiu małżonkowi. Szeroki – w stosunku do poprzednio obowiązującego art. 23 kodeksu rodzinnego – zakres art. 43 kro sprawia, że może on być zastosowany w każdym wypadku, w którym sąd stwierdzi, iż małżonkowie w różnym stopniu przyczynili się do powstania wspólnego majątku, i zarazem ustali istnienie ważnych powodów uzasadniających orzeczenie, aby ten zróżnicowany stopień przyczynienia się znalazł wyraz w proporcji zamierzonego podziału majątku. Dopóki więc nie nastąpi – we właściwym trybie – przesądzenie tych kwestii, nie jest możliwe ustalenie składu i wartości majątku wspólnego. Zachodzi także próba ograniczenia podziału majątku wspólnego do części tego majątku (art. 1038 kc i art. 46 kro w związku z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1977 r. III CZP 72/77 OSNCP 1978/4 poz. 65).
Następstwem dokonania nakładów na nieruchomość w postaci jej zabudowy jest powstanie pomiędzy właścicielem zabudowanego gruntu a posiadaczem stosunku realno-zobowiązaniowego. Obowiązkiem zwrotu tych nakładów jest związany późniejszy nabywca nieruchomości. Wierzytelności te są skuteczne przeciwko każdemu, kto się stanie podmiotem stosunku prawnorzeczowego. Jednakże wyczerpuje to zakresu uprawnień osoby dokonującej zabudowy cudzego gruntu. Przysługuje jej roszczenie z art. 231 § 1 kc. Powództwo oparte na tym przepisie zmierza do przekształcenia stosunku realno-zobowiązaniowego w stosunek w pełni prawnorzeczowy. W piśmie procesowym z dnia 2 czerwca 1986 r., oznaczonym jako uzupełnienie rewizji, pozwana Luba S. nie wykluczyła możliwości w tej właśnie drodze realizacji swego roszczenia. Zasada dopuszczalności orzekania o roszczeniach z art. 231 § 1 kc w postępowaniu o dział spadku została przesądzona już w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69 (OSNCP 1970/3 poz. 39), zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne. Przytoczona zasada znajduje zastosowanie w postępowaniu o podział majątku wspólnego, ponieważ w tym postępowaniu stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 46 kro i art. 567 § 3 kpc). Małżonek, który ze swym współmałżonkiem dokonał budowy na gruncie stanowiącym majątek odrębny tego współmałżonka, może w postępowaniu o podział majątku dorobkowego – na podstawie art. 231 kc – żądać przeniesienia własności udziału w tej nieruchomości na swoją rzecz (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1985 r. III CZP 7/85 OSNCP 1985/11 poz. 170).
Prawo zatrzymania jako uprawnienie o charakterze względnym, zaliczane również do środków obrony pozwanego w procesie windykacyjnym, stanowi w istocie środek zabezpieczenia roszczeń przysługujących dłużnikowi zobowiązanemu do wydania rzeczy m.in. z tytułu dokonanych na tę rzecz nakładów. Jedną z przesłanek warunkujących wydanie orzeczenia o zatrzymaniu jest ścisłe ustalenie wysokości należnego zobowiązanemu roszczenia.
Jak już podkreślono – niezależnie od liczebności podmiotów wspólności w częściach ułamkowych (powstałej na skutek przekształcenia się wspólności łącznej) – przesądzenie o wysokości udziałów w majątku wspólnym, przeprowadzenie rozrachunku z tytułu zwrotu wydatków, nakładów, spłaconych długów i pobranych pożytków jest niemożliwe przed dokonaniem podziału majątku wspólnego poddanego za życia spadkodawcy wspólności ustawowej. Wyłącza to możliwość określenia wysokości roszczenia o zwrot nakładów dokonanych przez małżonka – w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej – na nieruchomość wchodzącą w skład odrębnego majątku drugiego małżonka, a w konsekwencji możliwość orzeczenia o równoczesności świadczeń, z których jedno polega na zobowiązaniu dłużnika do wydania rzeczy właścicielowi, drugie zaś – na uzależnieniu wykonania tego obowiązku od zaspokojenia lub zabezpieczenia przez wierzyciela roszczenia dłużnika. Rozstrzygnięcie, czy i w jakiej wysokości uzasadnione jest roszczenie pozwanej z tytułu nakładów, może nastąpić w postępowaniu o podział majątku wspólnego (niezależnie od tego, czy pozwana będzie żądała rozliczenia pieniężnego lub zgłosi roszczenie z art. 231 § 1 kc). W tym postępowaniu sąd określi termin i sposób uiszczenia ewentualnych spłat lub dopłat z tytułu podziału majątku wspólnego, obejmującego także wartość spornych nakładów, a w razie potrzeby sposób ich zabezpieczania (art. 212 § 3 kc w związku z art. 46 kro i art. 1035 kc).
Z powyższych przyczyn – w ustalonych okolicznościach faktycznych – należało udzielić odpowiedzi, że nie jest dopuszczalne orzeczenie o prawie zatrzymania przed dokonaniem podziału majątku wspólnego.