Uchwała SN III CZP 95/93 z dnia 28 lipca 1993 r.

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 28 lipca 1993 r.
III CZP 95/93
Rozporządzenie – po ustaniu wspólności ustawowej – przez jednego z małżonków, bez zgody drugiego małżonka, udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków. O bezskuteczności takiego rozporządzenia rozstrzyga sąd w toczącym się postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 28 stycznia 1993 r. I Ns 184/90 Sąd Rejonowy w Zgierzu oddalił wniosek o podział majątku, który był objęty wspólnością ustawową b. małżonków Jadwigi K. i Wacława F. Z ustaleń przytoczonych w uzasadnieniu tego orzeczenia wynika, że w czasie trwania małżeństwa b. małżonkowie Jadwiga i Wacław F. nabyli niezabudowaną nieruchomość i przystąpili do wznoszenia budynku mieszkalnego. Przed ukończeniem budowy rozwiązany został przez rozwód związek małżeński Wacława F. i Jadwigi F. Dnia 15 sierpnia 1970 r. b. małżonkowie F. w obecności świadków sporządzili pisemną umowę z której wynika, że Wacław F. sprzedał część placu i domu b. żonie Jadwidze F., a ustalona cena nabycia w wysokości 15.000 zł przeznaczona została na zaspokojenie należnych od zbywców alimentów na rzecz małoletnich dzieci stron. Jadwiga F. zobowiązała się do spłacenia pożyczki zaciągniętej w PKO oraz należności podatkowych. Wnioskodawczyni zabrała wszystkie meble z poprzedniego mieszkania. Umową darowizny, zawartą w formie aktu notarialnego dnia 30 czerwca 1992 r. Wacław F. swój udział wynoszący 1/2 część w nieruchomości nabytej z Jadwigą F., a następnie zabudowanej, darował swojej zamężnej córce Grażynie Janinie O. Ponieważ w skład majątku wspólnego b. małżonków Jadwigi i Wacława F. wchodzi tylko wymieniona zabudowana nieruchomość, z chwilą zbycia swego udziału przez Wacława F. nie istnieje majątek wspólny b. małżonków.
W rewizji opartej na podstawach przewidzianych w art. 368 pkt 1 i 3-5 kpc wnioskodawczyni Jadwiga K. wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Uczestnik postępowania Wacław F. wnosił o oddalenie rewizji.
Rozpoznając rewizję wnioskodawczyni Sąd Wojewódzki przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustanie wspólności ustawowej wywołuje daleko idące i różnorakie skutki w odniesieniu do majątku, który był objęty taką wspólnością. Pierwszym z nich jest określenie udziału każdego z małżonków w majątku wspólnym. Z mocy ustawy oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (art. 43 § 1 kro). Jednakże określenie tych udziałów nie jest ostateczne i definitywne. Mogą być ustalone przez sąd w innych rozmiarach przy uwzględnieniu przesłanek wskazanych w art. 43 § 2 kro. Może to prowadzić do daleko idącego ograniczenia udziału jednego z małżonków w majątku wspólnym. Do majątku, który był objęty wspólnością ustawową, od chwili jej ustania stosuje się przepisy o współwłasności, lecz – jak to stanowi art. 42 kro – odpowiednio i z zachowaniem przepisów poniższych, tj. art. 43-46 kro. Współwłasność w częściach ułamkowych, powstała po ustaniu współwłasności łącznej, jest współwłasnością o charakterze zbliżonym do wspólności majątku spadkowego w rozumieniu art. 1035 kc, do której również przepisy o współwłasności stosuje się tylko odpowiednio. Z tego też względu art. 46 kro stanowi, że w sprawach nie unormowanych w artykułach poprzedzających do podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Nakaz odpowiedniego stosowania wymaga – jak to niejednokrotnie w orzecznictwie i doktrynie podkreślano – uwzględniania istotnych różnic w treści lub celu między stosunkami, dla których nastąpiło odesłanie do tych przepisów. Konieczność odpowiedniego, a nie integralnego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych do przedmiotów majątkowych, które były objęte małżeńską wspólnością ustawową, wynika ze specyfiki tej wspólności. W szczególności dotyczy to możliwości stosowania art. 43 § 2 kro, dopuszczającego ustalenie nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym. W orzecznictwie oraz w doktrynie przyjmuje się, że w sytuacjach wyjątkowych ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać nawet na całkowitym pozbawieniu jednego z małżonków udziału w tym majątku. Toteż Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 15 października 1962 r. 1 CO 22/62 (OSNCP 1964/1 poz. 2), wpisanej do księgi zasad prawnych, stwierdził, że zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka, wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków. Uchwała powyższa została podjęta pod rządem stanu prawnego obowiązującego jeszcze przed wejściem w życie kro, jednakże – jak to stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 (OSNCP 1977/10 poz. 188) – zachowała nadal swoją aktualność, gdyż odpowiednie przepisy zarówno prawa materialnego, jak i procesowego nie uległy z tego punktu widzenia istotnej zmianie. Ratio legis uchwały mówiącej o zbyciu udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością majątkową, przemawia – zdaniem Sądu Najwyższego wyrażonym w uzasadnieniu powyższego wyroku – za bezskutecznością obciążenia tego udziału przez jednego małżonka bez zgody drugiego.
Samodzielność małżonka do rozporządzania udziałem w majątku wspólnym, po ustaniu wspólności ustawowej, nie doznaje dalszego ograniczenia w sytuacji, gdy według twierdzeń stron w skład majątku wspólnego wchodzi tylko sporna nieruchomość objęta wnioskiem toczącego się postępowania o podział tego majątku. Inne składniki majątku wspólnego zostały już podzielone. Obowiązujące przepisy pozwalają na uznanie za bezskuteczne rozporządzenie przez jednego z małżonków udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego tylko wówczas i tylko o tyle, o ile naruszyłoby to prawo współmałżonka do tego przedmiotu, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego (art. 46 kro i art. 1036 kc). Wola ustawodawcy – w świetle całokształtu unormowania dotyczącego wspólności ustawowej, jej ustania i podziału majątku wspólnego – została dostatecznie jasno, chociaż nie expressis verbis, wyrażona. Skoro ustawodawca poddał podział majątku wspólnego ograniczeniu przewidzianemu w art. 1036 zd. drugie kc poprzez nakaz odpowiedniego jego stosowania, to nie istnieją usprawiedliwione podstawy do odrzucenia stosowania tego przepisu. Zarówno cel wspólności ustawowej, jak i jej założenia powyżej przytoczone przemawiają za udzieleniem małżonkowi nie mniejszej ochrony od przewidzianej dla spadkobiercy. Odmienne zapatrywanie mogłoby prowadzić do udaremnienia realizacji przepisu dotyczącego ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, co oczywiście nie znajduje podstawy prawnej w kro. Powyższe uzasadnia odpowiedź stwierdzającą, że zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego.
Stosownie do art. 567 § 1 kpc w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu nierównych udziałów w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego lub odwrotnie podlegają zwrotowi. Postępowanie to nie zostało unormowane w sposób samodzielny. Stosownie bowiem do art. 567 § 3 kpc, do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w przytoczonym paragrafie pierwszym, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 680-689 kpc), które z kolei przewidują (art. 688 kpc) w kwestiach w nich nie unormowanych odpowiednie stosowanie przepisów o postępowaniu w sprawach o zniesienie współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 kpc. Z powyższego wynika, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga kompleksowo zarówno o roszczeniach przewidzianych w art. 45 kro, jak i o roszczeniach za czas od ustania wspólności ustawowej do chwili podziału majątku wspólnego. Po wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego sąd w tym postępowaniu rozstrzyga o bezskuteczności rozporządzenia względem współmałżonka udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową (art. 1036 kc w zw. z art. 46 kro). Powoduje to możliwość dokonania podziału majątku tak, jakby rozporządzenie to – w zakresie uznanym za bezskuteczne – nie zostało w ogóle dokonane. Udział taki może być zatem objęty aktywami dzielonego majątku i podlegać podziałowi.
Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

Call Now ButtonZADZWOŃ TERAZ