Uchwała Składu Siedmiu Sędziów SN III CZP 68/89 z dnia 8 listopada 1989 r.

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 8 listopada 1989 r.
III CZP 68/89
Niedokonanie podziału majątku wspólnego nie stanowi przeszkody do dochodzenia przez każdego z byłych małżonków przeciwko osobie trzeciej roszczenia o wykup działki gruntu zabudowanego przez nich w czasie trwania małżeństwa ze środków stanowiących majątek wspólny. Uprawnienia tego nie wyłącza negatywne w tej kwestii stanowisko jednego z byłych małżonków.
Uzasadnienie
I. Przedstawienie do rozstrzygnięcia przez skład orzekający Sądu Najwyższego, przytoczonego zagadnienia prawnego, poprzedzone zostało następującym tokiem postępowania sądowego.
Powódka Zofia O. twierdziła w pozwie złożonym w Sądzie Rejonowym w Starachowicach, że w czasie trwania małżeństwa z Zygmuntem O. małżonkowie wznieśli na nieruchomości stanowiącej własność Apolonii O. – matki byłego małżonka, budynek mieszkalny, a następnie gospodarczy i szklarnię. Małżeństwo stron zostało w 1984 r. rozwiązane przez rozwód. Zygmunt O. opuścił dotychczasowe, wspólne miejsce zamieszkania. Powódka nadal zamieszkuje w tym domu razem z małoletnią córką. W 1984 r. Apolonia O. całą nieruchomość, na której znajdowały się wymienione zabudowania, darowała swojej zamężnej córce i jej mężowi, tj. pozwanym: Annie i Krzysztofowi małż. K. Pozwani, według, dalszych twierdzeń zawartych w pozwie, samowolnie zajęli budynek gospodarczy, rozebrali część szklarni oraz ogrodzenia, a nadto zagrodzili powódce wejście do budynku mieszkalnego. W konkluzji pozwu Zofia O. żądała wydania orzeczenia zobowiązującego pozwanych Annę i Krzysztofa małż. K. do złożenia oświadczenia o przeniesieniu na powódkę działki gruntu o powierzchni około 400 metrów kwadratowych, bliżej w pozwie opisanej, za stosownym wynagrodzeniem.
Pozwani małżonkowie K. zarzucili, że po stronie powódki i jej męża brak było dobrej wiary. Stanowisko to poparł Zygmunt O., który przystąpił do strony pozwanej w charakterze interwenienta ubocznego.
Sąd Rejonowy zobowiązał pozwanych – jako współwłaścicieli nieruchomości o ogólnej powierzchni 0,27 ha, położonej we wsi B., mającej urządzoną księgę wieczystą nr 5885 w Państwowym Biurze Notarialnym w S. – aby złożyli oświadczenie o przeniesieniu na powódkę współwłasności części tej nieruchomości, tj. udział w wysokości 1/2 części działki o powierzchni 358 m2 za wynagrodzeniem w wysokości 32.200 zł. W pozostałej części oddalił powództwo i orzekł o dalszych żądaniach pozwu w zakresie opłat sądowych i kosztów postępowania.
Rozpoznając sprawę na skutek rewizji obu stron i interwenienta ubocznego, Sąd Wojewódzki w Kielcach przedstawił, w trybie art. 391 § 1 kpc, do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości:
a) czy po ustaniu małżeństwa jeden z byłych małżonków może żądać przeniesienia na niego należącej do osoby trzeciej własności zabudowanej w czasie trwania małżeństwa i ze środków stanowiących majątek wspólny nieruchomości, bądź przeniesienia udziału w wysokości 1/2 części w takiej nieruchomości, jeżeli istnieniu roszczenia o wykup przeczy drugi z byłych małżonków a nie nastąpił jeszcze podział majątku dorobkowego i nie toczyła się sprawa o ustalenie, że roszczenie to stanowi majątek wspólny byłych małżonków;
b) czy roszczenie z art. 231 § 1 kc przysługuje osobie, która w chwili jego realizacji zabudowaną działkę współposiada z właścicielem nieruchomości.
Z kolei skład orzekający Sądu Najwyższego przedstawił składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego sformułowane poniżej zagadnienie prawne:
„Czy przed podziałem majątku wspólnego jeden z byłych małżonków może wystąpić przeciwko osobie trzeciej z powództwem o wykup działki zabudowanej przez nich w czasie trwania małżeństwa i ze środków stanowiących majątek wspólny (art. 231 § 1 kc), gdy drugi z byłych małżonków zakwestionuje zasadność takiego żądania?”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
II. Stosownie do art. 231 § 1 kc samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem. „Wzniesienie” budynku lub innego urządzenia jest zatem tym zdarzeniem, które stwarza dla posiadacza – przy spełnieniu pozostałych przesłanek – możliwość realizacji tego roszczenia. W większości wypadków poczynione, znaczne co do wysokości nakłady, angażujące poważne środki finansowe służą wzniesieniu i urządzeniu domu mieszkalnego. Przeznaczeniem ich jest zaspokojenie podstawowych potrzeb, jakimi są potrzeby mieszkaniowe budującego na cudzym gruncie.
Przytoczony przepis pozwala na dokonanie wyłomu w obowiązującej zasadzie superficies solo cedit dla udzielenia ochrony posiadaczowi będącemu podmiotem roszczenia z art. 231 § 1 kc. W sytuacji gdy podmiotami takimi są małżonkowie, roszczenie przysługuje im łącznie. Ustanie małżeństwa na skutek rozwodu i w jego następstwie wspólności majątkowej małżeńskiej, wywiera – jak w rozpoznawanej sprawie – wielorakie skutki w sferze stosunków majątkowych. Zasadniczym skutkiem ustania wspólności ustawowej jest określenie udziału każdego z byłych małżonków w majątku wspólnym (art. 43 § 1 kro). Określenie to korzysta z domniemania ustanowionego w art. 197 kc, a ciężar udowodnienia innego stanu spoczywa na osobie zmierzającej do ustalenia nierównych w majątku wspólnym udziałów (art. 43 § 2 kro). Jakkolwiek przytoczony przepis posługuje się określeniem majątku wspólnego, to jednakże od chwili ustania wspólności majątkowej w istocie nie ma już takiego majątku. Istnieją natomiast majątki byłych małżonków obejmujące składniki nie wchodzące w skład wspólności, a uprzednio stanowiące majątek odrębny każdego z małżonków, oraz udziały byłych małżonków w przedmiotach, które dotychczas były objęte wspólnością łączną. Od chwili ustania wspólności ustawowej, stosuje się odpowiednio do majątku, który był nią objęty, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem dalszych przepisów tj. art. 43, 45 i 46 kro. Skoro do majątku objętego wspólnością ustawową obok prawa własności wchodziły inne prawa majątkowe, w tym prawa rzeczowe ograniczone, wierzytelności i inne, to powyższe zawarte w art. 42 kro odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych w istocie nie pozwala na wyłączenie żadnego ze składników tego majątku i zastosowanie do niego przepisów prawa obligacyjnego. Chodzi o wierzytelności, które były objęte wspólnością ustawową, odnośnie których kontrowersja może wynikać z odmiennych konstrukcji przyjętych w przepisach o współwłasności oraz w przepisach normujących skutki wielkości podmiotów w stosunkach zobowiązaniowych (art. 379 kc).
Z podzielnego charakteru świadczenia, którym jest z istoty swojej świadczenie pieniężne, nie można zasadnie wnioskować, że przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych nie mają zastosowania do wymienionych wierzytelności i w konsekwencji każdy z byłych małżonków może we własnym imieniu i na swoją rzecz dochodzić przypadającej nań wierzytelności.
Powyższe reguły ogólne przewidziane w przepisach obligacyjnych nie znajdują zastosowania w odniesieniu do sytuacji, gdy z woli ustawodawcy do tego składnika majątkowego objętego wspólnością ustawową stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.
Niepodzielność świadczenia może wynikać nie tylko z samej niepodzielności rzeczy nie dającej się rozdzielić, ile z natury stosunku prawnego i jego celu. Instytucja unormowana w art. 231 § 1 kc jest – ze względu na charakter i skutki prawne, oraz motywy społeczno-gospodarcze – szczególnym rozwiązaniem kolizji wynikłej z dokonanej budowy na cudzym gruncie. Przeniesienie na jednego ze współposiadaczy udziału w prawie własności działki zajętej pod budowę nie dałoby się pogodzić z celem omawianego przepisu. Jakkolwiek zabudowa gruntu w warunkach określonych w art. 231 § 1 kc, stanowi także nakład, to jednakże unormowanie tej instytucji wykazuje odrębności w stosunku do przepisów traktujących o roszczeniach uzupełniających. Następstwem dokonania nakładów na nieruchomości w postaci jej zabudowy jest powstanie pomiędzy właścicielem zabudowanego gruntu a jego posiadaczem stosunku realno-zobowiązaniowego. Wierzytelności te są skuteczne przeciwko każdemu, kto się stanie podmiotem stosunku prawnorzeczowego. Powództwo oparte na podstawie z art. 231 § 1 kc zmierza do przekształcenia istniejącego stosunku realno-zobowiązaniowego w stosunek w pełni prawnorzeczowy. Wierzytelność stanowi więc jednocześnie jedną z przesłanek umożliwiających realizację roszczenia z art. 231 § 1 kc i brak byłoby podstaw do pozbawienia uprawnionego podmiotu możliwości korzystania z tego roszczenia.
Można nadto zauważyć, że odesłanie zawarte w art. 42 kro nie jest tak dalekie. Nie zacierając zachodzących różnic między współwłasnością w częściach ułamkowych a wspólnością ustawową, która w przeciwieństwie do współwłasności w częściach ułamkowych (i innych postaci współwłasności łącznej) nie należy do kategorii stosunków cywilnoprawnych, lecz rodzinnych, nie można pominąć art. 196 § 1 kc. W myśl tego przepisu współwłasność jest albo współwłasnością w częściach ułamkowych, albo współwłasnością łączną. Zatem wspólność ustawowa jest w świetle powyższego unormowania jedną z form współwłasności. Przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych mogą być odpowiednio stosowane do majątku, który był objęty wspólnością ustawową, niezależnie od podkreślonych różnic przedmiotowych pomiędzy obiema postaciami współwłasności.
III. Unormowanie zarządu przedmiotami majątkowymi, które były objęte wspólnością, jest oparte – podobnie jak pod rządem wspólności ustawowej – na rozróżnieniu czynności zwykłego zarządu i czynności zakres ten przekraczających. Prawa i obowiązki współwłaścicieli i ich wewnętrzna więź o charakterze materialnoprawnym należą do istoty współwłasności. Wynikające ze współwłasności prawa i obowiązki współwłaścicieli są zróżnicowane, a sama instytucja współwłasności jest źródłem kontrowersji doktrynalnych. Nie ulega wątpliwości, że uregulowanie sposobu korzystania z rzeczy należy do współwłaścicieli, którym ustawodawca pozostawił możliwość określenia innego sposobu zarządzania rzeczą wspólną niż wynikający z ustawy. Ingerencja sądu ma w istocie charakter decyzji zastępczej zmierzającej do likwidacji sporu. Powoływane kryterium większości współwłaścicieli obliczanej stosownie do art. 204 kc według wielkości udziału nie wchodzi w rachubę w wypadku ustania wspólności ustawowej łączącej byłych małżonków.
Wyodrębniając czynności zwykłego zarządu (art. 201 kc) i w ramach tej formy zarządu czynności zachowawcze (art. 209 kc) oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, ustawodawca nie przytoczył kryterium pozwalającego na rozróżnienie poszczególnych form zarządu. Nie wykraczając poza ramy przedstawionej kwestii prawnej można stwierdzić, że każda czynność zachowawcza jest ze swej istoty czynnością zwykłego zarządu. Jednakże nie każda czynność z zakresu takiego zarządu jest czynnością zachowawczą. Czyli art. 209 kc stanowi wyjątek w stosunku do art. 201 kc. Wyodrębnienie tzw. czynności zachowawczych z ogółu czynności zwykłego zarządu jest podyktowane specyficzną rolą i znaczeniem tych czynności. Brzmienie bowiem art. 209 kc, który mówi o dochodzeniu „wszelkich roszczeń” zmierzających do zachowania wspólnego prawa, stwarza daleko idące możliwości działania jednego ze współwłaścicieli w stosunku i na rzecz – dotychczas będących biernymi – pozostałych współwłaścicieli. Ujawniony sprzeciw współwłaściciela (byłego małżonka) nie pozwala przyjąć, że powódka czyni to zgodnie z jego wolą. Jednakże nie pozbawia to możliwości potraktowania czynności zmierzających do realizacji uprawnienia z art. 231 § 1 kc podjętej przez jednego z byłych małżonków – w warunkach gdy zabudowa gruntu nastąpiła w czasie trwania małżeństwa i ze środków stanowiących ich majątek wspólny – jako czynności zwykłego zarządu. Takie rozwiązanie nie wykracza poza rodzaj czynności i uprawnień realizowanych w ramach czynności zwykłego zarządu, u podstaw którego leży założenie nie uszczuplania majątku wspólnego i nie pogarszania sytuacji byłego współmałżonka. A to kryterium jest wiodące w odniesieniu do czasokresu od ustania małżeńskiej wspólności ustawowej do daty uprawomocnienia się orzeczenia o podziale majątku wspólnego (art. 46 kro i art. 1036 zdanie drugie kc). Nabyta zaś z mocy orzeczenia sądowego przez powoda byłego małżonka nieruchomość stanowić będzie – jak pozostałe wspólne składniki majątkowe – przedmiot współwłasności w częściach ułamkowych.
Rozstrzygnięcie sądu na podstawie art. 199 zdanie drugie kc, które nie ma charakteru ogólnego upoważnienia, lecz przesądzenie o celowości podjęcia określonej czynności, jest w tym wypadku zbędnym ogniwem. Realizacja roszczenia z art. 231 § 1 kc przez jednego ze współwłaścicieli zabezpiecza potrzeby całej rodziny. Nie przesądza bowiem, któremu z byłych małżonków uzyskana nieruchomość z wzniesionym na niej obiektem (urządzeniem) zostanie ostatecznie przyznana.
Aktualne pozostaje kryterium, że właścicielem tej nieruchomości pozostanie ten z byłych małżonków, który ze względu na charakter wzniesionego obiektu (urządzenia) swą sytuacją osobistą (zawodową) lub ze względu na wykonywane obowiązki rodzinne na to zasługuje. Ponad zapewnienie należytej ochrony wszystkich zainteresowanych osób, sprawna realizacja tego roszczenia służy prawidłowej gospodarce rzeczą wspólną, w szczególności zaś zachowaniu tej rzeczy stanowiącej przedmiot współwłasności w stanie niepogorszonym. Zabezpiecza zatem ochronę interesu społeczno-gospodarczego. Likwiduje istniejącą niezgodność pomiędzy stanem własności a stanem posiadania. Powyższe uzasadnia aprobatę wyrażonego już w orzecznictwie zapatrywania, stwierdzającego że nie stanowi przeszkody w realizacji roszczenia z art. 231 § 1 kc negatywne stanowisko jednego z byłych małżonków, kwestionujące zasadność dochodzonego przez drugiego byłego małżonka tego roszczenia skierowanego w odniesieniu do nieruchomości zabudowanej w czasie trwania ich małżeństwa i ze środków stanowiących majątek wspólny, którego podział jeszcze nie nastąpił (wyrok z dnia 23 października 1975 r. III CRN 261/75 OSPiKA 1977/11-12 poz. 191, OSNC 1976/9 poz. 202).

Call Now ButtonZADZWOŃ TERAZ