Uchwała Składu Siedmiu Sędziów SN III CZP 65/82 z dnia 15 lutego 1983 r.

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna
z dnia 15 lutego 1983 r.
III CZP 65/82
Prezes sądu rejonowego może na podstawie art. XII Przepisów wprowadzających kpc zarządzić rozpoznanie sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami przez jednego sędziego.
Uzasadnienie
Sąd Wojewódzki w Bielsku-Białej przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 kpc zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, a mianowicie, czy w obecnym stanie prawnym sprawy o podział majątku wspólnego są sprawami ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc, Sąd Wojewódzki podniósł, że w uchwale wydanej w składzie siedmiu sędziów (zasada prawna) z dnia 24 marca 1962 r. 1 CO 33/61 (OSNCP 1963/7-8 poz. 139) Sąd Najwyższy wyraził pogląd prawny, według którego sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej nie są sprawami ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XLV § 3 przepisów wprowadzających kpc (obowiązującego do 1964 r. – przyp. red.). Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 lutego 1972 r. III CRN 527/71 (OSNCP 1972/9 poz. 164), uznając, że zasada prawna wyrażona w uchwale z dnia 24 marca 1962 r. jest nadal aktualna, pomimo zmienionego stanu prawnego. Według tego ostatniego postanowienia Sądu Najwyższego sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami nie należą do kategorii spraw ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc. Jednocześnie Sąd Wojewódzki zwrócił uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 sierpnia 1969 r. III CZP 52/69 (nie publ.), w której wyrażony został diametralnie odmienny pogląd prawny, a mianowicie, że sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej są sprawami ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc.
Postanowieniem z dnia 30 grudnia 1982 r. Sąd Najwyższy przedstawił składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, czy sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami są sprawami ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problematykę składu sądu pierwszej instancji w procesie reguluje przepis art. 47 § 1 kpc stanowiąc, iż sąd ten w zasadzie rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników, przy czym sprawy szczególnie zawiłe mogą być – na zarządzenie prezesa sądu – rozpoznane w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 47 § 3 kpc).
W postępowaniu nieprocesowym obowiązuje zasada (art. 509 kpc), że w sprawach rozpoznawanych w tym postępowaniu orzeka jeden sędzia bez udziału ławników, z wyjątkiem spraw o:
1) pozbawienie władzy rodzicielskiej,
2) udzielenie zezwolenia rodzicom i opiekunom na rozporządzenie majątkiem dziecka,
3) przysposobienie,
4) ubezwłasnowolnienie,
5) dział spadku,
6) stwierdzenie zasiedzenia,
7) zniesienie współwłasności i
8) ustanowienie drogi koniecznej.
W wymienionych wyżej wypadkach sąd rozpoznaje sprawy w składzie trzyosobowym, tj. z udziałem ławników, z wyjątkiem spraw o ubezwłasnowolnienie, które na podstawie przepisu szczególnego (art. 546 § 1 kpc) rozpoznają sądy wojewódzkie w składzie trzech sędziów zawodowych.
Regulacja przyjęta w art. 509 kpc, odbiegająca wyraźnie od unormowania składu sądu w procesie (art. 47 § 1 kpc), wskazuje na to, że zamiarem ustawodawcy było skład sądu w postępowaniu nieprocesowym unormować odrębnie. Oznacza to, że unormowanie składu sądu w postępowaniu nieprocesowym zawarte w art. 509 kpc należy uważać za regulację samodzielną, w pełni niezależną od przyjętej w procesie i wyczerpującą, co nasuwa dalszy wniosek, że w tym postępowaniu, w zakresie unormowanym art. 509 kpc, nie może być mowy o odpowiednim – art. 13 § 2 kpc – stosowaniu przepisu art. 47 § 1 kpc.
Poza tym w postępowaniu nieprocesowym, podobnie jak w procesie, wszelkie postanowienia poza rozprawą oraz zarządzenia wydaje przewodniczący bez udziału ławników, a prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość sprawy (art. 47 § 2 i 3 kpc w związku z art. 13 § 3 kpc).
Według przepisu art. XII przepisów wprowadzających kpc prezes sądu rejonowego może zarządzić rozpoznanie każdej sprawy należącej do właściwości tego sądu przez jednego sędziego. Nie dotyczy to jednak spraw ze stosunków rodzinnych i ze stosunków pracy. Uregulowanie to należy odnieść do spraw rozpoznawanych zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym. Obowiązywanie art. XII przepisów wprowadzających kpc także w postępowaniu nieprocesowym nie może budzić wątpliwości. Za takim stwierdzeniem przemawia przede wszystkim brzmienie tego przepisu. W sytuacji gdy ustawodawca w treści przepisu art. XII przepisów wprowadzających kpc użył określenia „… każdej sprawy należącej do właściwości tego sądu…”, obejmującego maksymalnie szeroki zakres spraw należących do właściwości sądu rejonowego, nie czyniąc przy tym żadnego rozróżnienia na sprawy rozpoznawane w procesie i w postępowaniu nieprocesowym, nie sposób przyjąć, iż zamiarem ustawodawcy było ograniczyć upoważnienie przewidziane w tym przepisie do spraw rozpoznawanych w procesie. Odmienne stanowisko godziłoby też w zasadę przyjętą w art. 13 § 2 kpc, według której przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań, a więc także do postępowania nieprocesowego, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Gdy zaś ani przepisy księgi drugiej kpc o postępowaniu nieprocesowym (art. 506 i nast. kpc), ani też przepis art. XII przepisów wprowadzających kpc nie zawierają unormowań, które wskazywałyby na wyłączenie działania tego ostatniego przepisu w postępowaniu nieprocesowym, należało uznać za prawidłowe stanowisko, według którego dopuszczalne jest stosowanie art. XII przepisów wprowadzających kpc także do spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym.
Obowiązywanie jednak art. XII przepisów wprowadzających kpc nie jest generalne. Spod jego działania wyeliminowane są zgodnie z jego brzmieniem sprawy ze stosunków rodzinnych, a do takich należą bez wątpienia sprawy wymienione w pierwszych trzech punktach art. 509 kpc (o pozbawienie władzy rodzicielskiej, o udzielenie zezwolenia rodzicom i opiekunom na rozporządzenie majątkiem dziecka i o przysposobienie), a sprawy o ubezwłasnowolnienie w ogóle nie wchodzą w rachubę, ponieważ należą do sądów wojewódzkich (art. 544 § 1 kpc). Wskutek wymienienia w art. 509 pkt 1-3 kpc jedynie trzech rodzajów spraw „ze stosunków rodzinnych”, z wyraźnej woli ustawodawcy wyrażonej w pierwszej części tego przepisu w pozostałych rodzajach spraw ze stosunków rodzinnych, w tym tak istotnych, jak np. o ograniczenie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej czy o zmianę zawartego w wyroku orzekającym rozwód orzeczenia o władzy rodzicielskiej, jak również w sprawach nie pozbawionych elementu „spraw ze stosunków rodzinnych” (np. o stwierdzenie nabycia spadku, w których z reguły chodzi o dziedziczenie po sobie członków rodziny), orzeka jeden sędzia. Oznacza to, że nie podstawa materialno-prawna, lecz enumeratywne wyliczenie w art. 509 kpc stanowić ma – według ustawodawcy – podstawę do zaliczenia konkretnej sprawy do podlegających rozpoznaniu w składzie z ławnikami, przy uwzględnieniu możliwości rozpoznania jej – na podstawie art. XII przepisów wprowadzających kpc – jednoosobowo. Prezes sądu rejonowego może zgodnie z dyspozycją art. XII przepisów wprowadzających kpc zarządzić rozpoznanie przez jednego sędziego takiej sprawy, której rodzaj wymieniony jest w pkt 5-8 art. 509 kpc, czyli sprawy o dział spadku, stwierdzenie zasiedzenia, zniesienie współwłasności i ustanowienie drogi koniecznej.
Wśród spraw, o których mowa w art. 509 kpc, nie zostały wyraźnie wymienione sprawy o podział majątku wspólnego. Gdyby zatem poprzestać na generalnej dyspozycji zawartej w pierwszej części tego przepisu, która głosi, że w sprawach podlegających rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu nieprocesowym orzeka jeden sędzia bez udziału ławników, nie ulegałoby wątpliwości, że sprawy o podział majątku wspólnego, skoro przewidziany jest dla nich tryb nieprocesowy (art. 566 kpc), podlegają rozpoznaniu przez jednego sędziego. Wobec tego, że sprawy o podział majątku wspólnego nie zostały również wymienione w dalszej części tego przepisu (pkt 1-8), należy przyjąć, iż poprzez odesłanie przewidziane w art. 567 § 3 kpc do postępowania w sprawach tych mają z woli ustawodawcy odpowiednie zastosowanie przepisy o dziale spadku. To zaś wywołuje określone konsekwencje. Przede wszystkim powoduje to, że sprawy o podział majątku wspólnego objęte są zakresem pojęcia spraw o dział spadku z art. 509 pkt 8 kpc. Możność stosowania art. XII przepisów wprowadzających kpc w odniesieniu do spraw o dział spadku nie była dotychczas kwestionowana, chociaż mieści się w nich niejeden element stosunku rodzinnego (np. przy dziedziczeniu zstępnych, wstępnych czy rodzeństwa uprawnień do spadkobrania upatrywać należy we wcześniejszym stosunku rodzinnym). Przy takim rozumieniu można byłoby się także w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku – z tych samych przyczyn – dopatrzyć leżącego u podstaw dziedziczenia elementów stosunku rodzinnego, a mimo to sprawy tego rodzaju są objęte dyspozycją o jednoosobowym składzie sądu i nie zostały wyszczególnione w drugiej części art. 509 kpc. Pozwala to na stwierdzenie, że ustawodawcy nie zależało na szeroko pojmowanym stosowaniu pojęcia „spraw ze stosunków rodzinnych” w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc. Inaczej bowiem spraw o stwierdzenie nabycia spadku nie pozostawiono by do orzecznictwa jednoosobowego, a większości spraw o dział spadku nie można byłoby poddać takiemu rozpoznaniu poprzez zarządzenie prezesa sądu rejonowego z art. XII przepisów wprowadzających kpc. Poddanie w art. 567 § 3 kpc spraw o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej postępowaniu przewidzianemu dla działu spadku świadczy o rezygnacji ustawodawcy z poddania tych spraw wyłącznie orzecznictwu trzyosobowego (ławniczego) składu sądu. Inaczej bowiem ustawodawca wymieniłby w art. 509 kpc sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej wśród innych rodzajów spraw wyszczególnionych w tymże przepisie.
Ustawodawca nakazał odpowiednie stosowanie przepisów o dziale spadku do spraw o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami również wówczas, gdy w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego lub odwrotnie podlegają zwrotowi (art. 567 § 1 i 3 kpc). Uregulowanie takie oznacza, że sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności między małżonkami poddane zostały regułom obowiązującym w postępowaniu o dziale spadku zarówno wtedy, gdy przedmiotem rozstrzygnięcia sądu będzie wyłącznie żądanie dokonania podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej, jak i wówczas, gdy w postępowaniu o podział takiego majątku zgłoszone zostanie również żądanie ustalenia niektórych udziałów małżonków w majątku wspólnym. Zgłoszenie tego ostatniego żądania nie wpłynie na zmianę charakteru sprawy, inaczej mówiąc, sprawa o podział majątku wspólnego nie nabierze przez to cech sprawy ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc. Jak to już wyżej zaznaczono, nic nie stało na przeszkodzie temu, by wymienić w art. 509 kpc sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej, ewentualnie tylko takie, w których sąd rozstrzygać będzie także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym. Jeżeli ustawodawca mimo to świadomie z takiej możliwości zrezygnował, wymieniając inne rodzaje spraw o relatywnie mniejszym ciężarze gatunkowym (o stwierdzenie zasiedzenia i o ustanowienie drogi koniecznej), to brak jest uzasadnionych podstaw do tego, by wbrew woli ustawodawcy wymienione sprawy traktować jako sprawy ze stosunków rodzinnych, co wyłączałoby możność stosowania do nich dyspozycji art. XII przepisów wprowadzających kpc. Można też jako argument pomocniczy podnieść to, że w przepisie art. 567 § 1 kpc wymienione zostały żądania dodatkowe podlegające rozstrzygnięciu w sprawie o podział majątku wspólnego przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o dziale spadku (§ 3), a skoro co do spraw o podział majątku wspólnego działanie art. XII przepisów wprowadzających kpc nie podlega wyłączeniu, to wyłączenia takiego nie mogą również powodować zgłoszone żądania dodatkowe, w tym także mogące być przedmiotem rozstrzygnięcia wstępnego (art. 567 § 2 kpc) żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym (arg. a maiori ad minus).
Za brakiem podstaw do przyjęcia stanowiska, że działanie art. XII przepisów wprowadzających kpc wyłączone jest w odniesieniu do spraw o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeństwa, może także przemawiać to, iż z mocy art. 42 kro, od chwili ustania wspólności ustawowej stosuje się odpowiednio do majątku, który był nią objęty, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, co sprawia, że majątek taki poddany zostaje ogólnym regułom współwłasności, z tym zastrzeżeniem, że oboje małżonkowie w zasadzie mają równe udziały w tym majątku (art. 43 § 1 kro).
Nie można jednak nie dostrzegać tego, że podział majątku wspólnego możliwy jest w dwu różnych sytuacjach. Typową będzie sytuacja, w której postępowanie o podział majątku wspólnego wszczęte zostanie po ustaniu małżeństwa. Wyjątkowo podział majątku wspólnego będzie przedmiotem postępowania w czasie trwania małżeństwa, mianowicie wówczas, gdy wspólność majątkowa ustanie (por. art. 47 § 1, art. 52 § 1 i art. 53 kro), a małżeństwo trwać będzie nadal. Nie można też przyjmować, by ustanie małżeństwa wpływało przesądzająco na charakter sprawy o podział majątku wspólnego w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc. Skoro po ustaniu wspólności ustawowej do majątku wspólnego – z nakazu ustawodawcy – stosować należy odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, a ponadto odpowiednio przepisy o dziale spadku, to w obu wyżej opisanych sytuacjach sprawy o podział majątku wspólnego zgodnie z zamierzeniem ustawodawcy należy traktować jako nie mające charakteru spraw ze stosunków rodzinnych w rozumieniu art. XII przepisów wprowadzających kpc.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreślano zawsze obowiązek sądów szczególnie wnikliwego rozpoznawania spraw dotyczących małżeństwa i rodziny. Wyrazem i potwierdzeniem tego była też uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75 (OSNCP 1976/9 poz. 184) zawierająca zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny. Uchwała ta w pkt VIII traktuje o orzekaniu w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu małżonków i o podziale majątku wspólnego. Zalecenia kierunkowe jednak nie poruszają – co należy tłumaczyć ich charakterem i przeznaczeniem – kwestii dotyczących charakteru spraw o podział majątku wspólnego z punktu widzenia art. XII przepisów wprowadzających kpc.
Kwestii tej nie przesądzają też uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego: z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 (OSNCP 1975/3 poz. 37) zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu i z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77 (OSNCP 1978/3 poz. 39) zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu zajmowanym przez małżonków oraz o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 2, 3 i 4 kro). Przedmiotem uchwały z dnia 30 listopada 1974 r. była problematyka spółdzielczo-mieszkaniowa, a uchwały z dnia 13 stycznia 1978 r. – m.in. kwestia dotycząca podziału majątku wspólnego, oceniana na tle unormowania wprowadzonego w art. 58 § 3 kro, tj. wówczas, gdy sąd dokonuje podziału majątku wspólnego w wyroku orzekającym rozwód. Oczywiście w takiej sytuacji charakter sprawy o rozwód wyłącza możność korzystania z art. XII przepisów wprowadzających kpc. Dlatego też omawiane zagadnienie składu sądu w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej ani nie występowało, ani nie mogło być rozważane. Tym samym poszukiwanie w tych uchwałach Sądu Najwyższego wskazówek co do wykładni art. XII przepisów wprowadzających kpc byłoby chybione.
Z przytoczonych rozważań wynika, że odpowiedzi na przedstawioną w pytaniu prawnym wątpliwość poszukiwać należy w treści tych przepisów kodeksu postępowania cywilnego, które określają postępowanie w sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami i skład sądu. Podstawą do oceny charakteru takich spraw nie mogą natomiast być elementy stosunku rodzinnego wynikające z podstaw materialnoprawnych.
Z przepisu art. XII przepisów wprowadzających kpc wynika nie obowiązek, lecz uprawnienie – na zasadzie wyjątku – dla prezesa sądu rejonowego do wydania zarządzenia o rozpoznaniu każdej sprawy należącej do właściwości tego sądu (z wyjątkiem spraw ze stosunków rodzinnych i ze stosunku pracy) przez jednego sędziego. Tak skonstruowany przepis nakłada na prezesa sądu rejonowego obowiązek rozważnego korzystania z możliwości przekazywania spraw do jednoosobowego rozpoznania, a mianowicie w odniesieniu do spraw bardziej prostych, nieskomplikowanych, o mniejszym znaczeniu społecznym.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

Call Now ButtonZADZWOŃ TERAZ